Бола тарбияси даврида ҳамкасблардан орқада қолиб кетишдан чўчиб, хусусий ТВда шартнома асосида иш бошлаган эдим. Бир куни ёш келинчакнинг изтироб тўла хати диққатимни тортди. Ишга шўнғиб кетдим. Шикоятда келтирилган фактларни ўргандим. Дилобар (ариза муаллифи) ўртаҳол оилага келин бўлиб тушган. Куёв бола камбағал бўлсада, кўркам. Келиннинг, шунданми, кўнгли йўқ. Муҳими, танлаган турмуш ўртоғи олий маълумотли, шу сабабли Дилобарнинг давлатманд отаси яккаю ягона дипломли куёвини сердаромат ишга жойлаб қўйиши қийин кечмади. Қайнота фақат шу билан қаноат қилгани йўқ. Куёви билан муштни бир жойга уриб, шаҳарнинг шундоққина биқинидаги хўжаликдан каттагина ер олди. Қиёмат қилиб иморат солди. Бир уйки, салкам қаср!…
Бироқ, биласиз, эл ораси-да «буюрсин» деган гап бор. Кишининг топган-тутгани тўйига, яхши кунига буюрса-ку, хўп-у-хўп, бироқ… Қари энам, «болам-а, одам боласи омонат. Унинг ютгани – ўзиники, чайнагани – гумон. Агар Яратган насиб қилмаган бўлса, ҳатто оғиздаги лўқма ҳам томоқдан ўтмай, жиғилдонда қолиб кетиши ҳеч гап эмас» деган гапни бир кунда камида уч бор такрорларди. Бекорга эмас экан. Не аламки, қийқириқ қилиб қурилган кошона куёв болага буюрмаган экан. Кўчиб ўтганларидан кейин кўп ўтмай, у автоҳалокатга учраб, узлат сари оёқ узатибди. Бор дарду бало 24 ёшли йигит умрининг бевақт хазон бўлиши, маҳзун мозордаги мунгли қабрлар сони жувонмарг бўлган ёш жон ҳисобига биттага кўпайгани билан тугаса кошкийди…Аммо тириклар тинмас, тупроқ тўлдирмагунча очиқ кўзлар тўймас экан-да! Туман, шаҳар, ҳатто Олий судгача бўлиб ўтган суд жараёнининг баённомалари, ажриму ҳал қилув қарорларини кўздан кечириб, ёқа тутдим. Негаки, ўғил кўз юмгач, ота келини билан роппа-роса тўрт йил том талашган эди. Айниқса, иморатга эгалик хуқуқини тиклаш учун ёзилган даъво аризалари мени роса ҳайратга солди. Илк даъво аризаси марҳумнинг катта акаси номидан киритилган: «Аслида уйни на укам, на хотини қурган. Афғончиларга берилган имтиёзлардан фойдаланган ҳолда қурилиш материалларини олиб, иморатни мен кўтарганман. Укам ёш эди, шундай уй қуришга қурби етмас эди…» Ўз-ўзидан маълумки, ота-она, туғишган – қариндош- уруғ судда гувоҳлик берган. Бироқ кошонанинг пойдеворидан то томини ёпгунгача бўлган даврда тер тўккан қурувчию дурадгорларнинг кўрсатмалари, қурилиш моллари сотиб олинганлигини тасдиқловчи айрим қоғозлар, қўшни – гувоҳлар қайноғанинг асоссиз важларини пучга чиқарган эди. Йиқилган курашга тўймайди деганларидек, олти ой ўтмай кураш қайта бошланган. Бу сафар майдонга марҳумнинг падари бузруквори бел боғлаб чиққан эди.
Афғонда хизмат қилиб қайтган катта фарзанди уйга даъвогар бўлганида, «иморатни ҳақиқатдан ҳам тўнғичим қурган эди», дея судда гувоҳлик берган ота ўғлининг ўйлаганлари ўхшамай қолгач, «уйни етти уғлимнинг кучи билан ўзим тиклаганман, уни қайтариб беринг», дея талаб қилган. Қайта бошдан суд мажлиси, суд тергови… иш яна юқори судгача бориб етган-у, оқибати маълум – иш яна отанинг фойдасига ҳал бўлмаган. Қария эса «ётиб қолгунча отиб қол» деган нақлни шиор қилиб олганлар хилидан экан, шекилли, орадан фурсат ўтмай, судда унинг янги даъво аризаси пайдо бўлган: «марҳум ўғлимнинг мулкидан мерос ундириб беришларингизни сўрайман…» Ўликдан, яна кимдан – ўз ўғлининг мурдасидан мулк умидвор бўлган отани кўрган ё эшитганмисиз? Аслида, отахонга осон тутмайман, йўқ! Фарзанд доғини Худо асло ҳеч кимга кўрсатмасин. Ҳар бандасининг ортидан боласи бўзлаб қолсин-у… Ҳеч бир киши “бўтам”лам қолмасин экан… Аммо наилож, кўргулик. Тақдир. Тақдирга эса тадбир йўқ!
Тақдирнинг ана шундай талх, тахир таъмини тотиш Маннон отанинг чекига тушган эди. Соқоли кўксига тушган чол ўғлининг руҳига дуои-фотиха тиловат қилиб ўтириш ўрнига, у қурган иморатни олиш ишқида қозихоналар остонасини чуқур қилиб, югуриб юрса эриш туюлмайдими сизга? Қайдам, бугунги куннинг айрим одамлари учун, балки бу ҳол табиий туюлар, аммо мен буни ҳазм қилолмадим. Маннон ота билан суҳбатлашаётиб дилимдаги ана шу туйғуларни тилимга чиқардим-қўйдим:
– Отахон, ярангизни янгилаётганим учун минг бор узр! Шу… мархум ўғилнинг мулкидан умидвор бўшлиш мусулмончиликка тўғри келармикан?
Чол менга еб қўйгудек қаради. Унинг нигоҳида ғазаб ўти оловланарди. Сесканганимдан этларим жунжикиб, товуқ бадан бўлиб кетди.
Отахон оғир қўзғалиб, дераза ёнига борди. Нималарнидир узоқ ўйлади. Кейин озгина ором олди чоғи, қаршимга келиб чўкди:
– Болаларинг нечта? – кутилмаган саволни берди.
– Иккита…
– Менда эса шу-унча, – чол иккала қўлини кўтариб бармоқларини кўрсатди.
– Қиз чиқарганга қирқ йил тегма, деганми, деган. Мен бир эмас, учтасини узатдим, тўрт ўғилни уйладим, уй тикладим. Яна бошини иккита қиладиган учта ўктам ўғилларим ўтирибди уйда. Хаммаси ишсиз, пулсиз. Бита пронтовойнинг сўлкавойига тўй қилиб, уй қуриб бўларканма бу замонда?! – у жаҳл билан тиззасининг кўзига муштлади.
– Унда келинингиз билан келишиб…
– Йўқ, – ота шартта гапимни бўлди, – битиму сулхлap урушда тузилади, турмушда эмас! Келинингиз, дейсан! Нима қипти унга?! Ҳали ёш. Бир этак боласи йўқки, эр қилмаса! Биттагина боласи билан ким олмайди уни?! Эртами-кечми, эр қилади-ку! Шунда бегона эркакни ўғлим яшаб ўтган уйга киритадими? Арвоҳини чирқиратиб, гўрида тик турғазадими? Йўқ, йўл қўймайман ўғлимнинг арвоҳини азоблашларига! Йўл қўйиб бўпман! Ҳозир айни вақти, иморатни қолдирсин-у, эрга тегиб кетсин, ўғилчаси эсини танимасдан. Ана шунда ҳаммага тузук бўлади.
Бу гапларга чеккада даструмолчасини ғижимлаб ўтирган кампири на ҳа, деди, на йўқ. Жим. Дафъатан, кўнглимдан кечган ўй шу бўлди: воажаб, кекса отанинг уйланаман, деб турган уй-жойсиз уч ўғли бўлса, ўлган бола балогардонми? Аҳир танасида иссиғи бор тирик жон у ёқ-бу ёқа талпинса топади, тирикчилиги ўтади-ку! Марҳумнинг иморати илинжида уйдан қирга югуриш, югурганда ҳам тўрт йил тўрт оёқлаб чопиш шартмиди, зарурмиди? «Олтовлон ола бўлса, оғзидагин олдирар, тўртовлон тугал бўлса, унмаганин ундирар», деганларидек, тўрт ўғил туриб берса, тўрт йил ичида бир эмас, тўртта том тик турмасмиди?! Мабодо, йигит фожиали ўлмаганида нима бўларди?! У ҳолда уч ўғил бир умр уйсиз колармиди ?!
Қайдам, балки бир томондан отахон ҳам ҳақдир? Бироқ унинг айтганлари эртага бўлиши мумкин бўлган ўйлар. Бироқ бугун-чи?! Ўғлининг уйини олиш учун суд идораларининг эшигида соатлаб сарғайган отанинг қилмишларидан марҳумнинг руҳи озор топмаган, гўрида тик турмаган, дея оласизми? Айтиш қийин. Алал-оқибат олган интервьюларим, фактлару фикр-мулоҳазаларимни жамлаб, одамийлик, инсофу имон, диёнату адолат, саховат, меҳр-оқибат ҳақида таҳлилий (танқидий эмас!) кўрсатув тайёрладим-да, томошабинни баҳсга чорладим. Бори шу! Кўрсатув тайёрлашда касбий тамойилларимизга, айниқса, холисликка риоя этганимга имоним комил эди. Орадан неча кун ўтди, билмадим, бир кун навбатдаги кўрсатувнинг монтажида ўтирсам, ёш мелиса йигит исмимни айтиб, қидириб келди:
– Сизни, начальник чақиртиряпти, опа, юринг!
– Тинчликми?
– Сабабини борганда биласиз.
– Шундайми? Яхши. Аммо монтажни ташлаб кетолмайман-да! Эфир ёниб кетади. Сиз бораверинг. Ишимни тугатиб, соат 2 ларда ортингиздан борсам бўладими?
– Опа, бу буйруқ. Ихтиёрий бормасангиз, куч ишлатишга мажбур бўламан, – дейди, кўнмайди. У бирам ёшки, афтидан, кеча мактабни тамомлаб, бугун эгнига форма илган кўринади. Бордим. Туман прокурори чақиртирган экан. Ёрдамчиси, ёинки бирор-бир терговчи эмас, прокурорнинг нақд ўзи!
– Ишингиз чатоқ, – у бош чайқаб, пастки лабларини тишлаган кўйи кўзларини сузиб қарши олди. – Устингиздан шикоят бор. Менга эмас, шахсан вилоят прокурорига ёзган экан. Назоратда турибди. Хизматчилик.
Прокурор ўтиришга жой кўрсатди-да, қўлимга машинкада ёзилган қоғоз тутқазди:
– Шикоят билан танишиб чиқишингиз мумкин.
Ҳовлиқиб бир варақ қоғозга кўз югуртирдим. Русчада шунақа саводхонлик билан ёзилганки, қойил. Таржимаси таҳминан шундай:
«… ТВ мухбири … ва … йил … куни … соат …ларда эфир вақтидан ўзининг ғараз мақсадида фойдаланган ҳолда 20 дақиқали кўрсатуви орқали мендек нуроний кишини халқ олдида очиқ–ойдин ҳақоратлади. Келиним билан тил бириктирган ҳолда менга туҳмат қилишдан ҳам тоймади. Бундай ҳаракатларидан порахўрликнинг ҳиди келяпти. Оқибатда, менинг маҳалла-кўй, қўни-қўшни, ёр-биродарлар олдида обрўйим тўкилди, иззат-нафсим ерга урилди...
... Юқоридагиларга кўра, мухбирнинг устидан ЎзЖКнинг 139-140-моддаларига асосан, жиноий иш қўзғатишингизни талаб қиламан деб, уруш ветерани ... имзо».
Шикоят Маннон ота номидан ёзилган. Бироқ қариянинг рус тилида ўта саводхонлик билан ёзиши даргумон эди.
– Маннон отани танийман. Аммо бу аризани чол ёзмаган. Тўрт йилдирки, овчининг тозисидек лўкиллаб юрган анови адвокати ёзган бўлиши керак, – дедим энсам қотиб.
– Фарқи нима? Ўша одам нафакат адвокат, балки отанинг ишончли вакили. Чол отам замонида унга «доверность» бериб қўйган. Бу – адвокатга бобойнинг номидан ҳоҳлаганча ҳаракат қилиш ҳуқуқини беради, билдингизми? – уқтирди прокурор.
– Хўўўш… сиз шу кўрсатувни кўчириб келсангиз…
Суриштирув бошланди… Ана томоша-ю, мана томоша! Бир кунда камида икки бор дийдоримни кўрмаса, гаплашмаса, кўнглига кун чиқмайдигандек нуқул хузурига чорлайди, денг прокурор деганлари. «Нега айнан шу аризачининг хатини танлаган эдингиз? Қўл бериб кўришганмидингиз? «Муомала» қилганмидингиз?» каби тагдор саволлар билан миямга нақд мих қоқади.
– Хўш, бу ёғини нима қилдик?! – деди мен томон энгашаркан, маънодор оҳнгда қулоғимга секингина сирли шивирлаб.
Йўқ, у мендан таъма қилган десам, бир бандага туҳмат қилган бўламан. Ҳеч қандай пора кутган эмас. Лекин… Шу аризани “босди-босди қилиш” баҳона пулимга эмас, ўзимга “харидор” бўлди-ёв, адашмасам. Шу тобда прокурор менга журналистга эмас, аёлга қарагандек суюқ кўзларини тикиб турарди. “ТВда ишлайдиган аёлларнинг ҳаммасига шунақа, енгилоёқ деб ташҳиз қўйишади булар. Барчаси бир гўр деб ўйлашади!” деган ўкинчли ўй ўтди кўнглимдан.
– Нима қилардик? Сиз прокурор сифатида, мен тележурналист сифатида ўз ишимизни давом эттираверамиз-да! – дедим қаршимдаги кишига сир бой бергим келмай қувноқ оҳангда. Кейин чўнтагимдан диктофонимни олиб столга қўйдим. Бўлиб ўтаётган суҳбатимизни кассетадаги оҳиста айланаётган тасма қора миясига муҳрларди. Ўзимча мени аёл сифатида таҳқирлашга уринаётган қонун посбонига қарши қилган жавобимнинг ўзига хос ифодаси эди бу.
– Сиз, журналистлар нақ шайтонсиз. Нима, мени шантаж қилмоқчимисиз? – деди прокурор жойига бориб чўкаркан.
Хуллас, «иш» яна жиддий тус олди. Кўрсатувда келиннинг «аввалига қайноғам, қайнотам мени қўрқитиш йўли билан уриб, куч ишлатиб... уйдан қувиб чиқармоқчи бўлишди. Қўлларидан келмагач, қонун йўли билан иморатимизга эгалик қилиш учун судга беришди», деган сўзлари бор экан. Балои жон бўлди.
– Туҳмат бўлмай нима бу?! Кўрқитиш йўли билан уриб, сўкиб, куч ишлатиб?! Бундай деб эл олдида айюҳаннос солиш учун келинда қани асос? Йўқ! – прокурор туғилганидан буён ахтариб юрган нарсасини топгандек бир қувонди, бир қувонди-ей! Худо берди.
Яхшиям адвокат ёллаганим! Тўрт йил бурун кечаси қайноғаси ичиб келиб келини Дилобарни уриб-сўкиб, қувиб солган экан. Яхшиям-ки, ўшанда жабрдийда жувон ўз вақтида ички ишларга хабар бериб қўйгани. Кетмон даста билан бошига уриб, жароҳат етказганлиги учун қайнотаси Маннон отага нисбатан маъмурий чора ҳам қўлланган экан. Тўрт йил муқаддам содир бўлган бу фактларни архивдан титкилаб топганимиз жуда асқотди. Камига, тўрт йил давом этган фуқаролик судининг баённомалари-ю, турли мазмунда берилган даъво аризалари отахоннинг қандай қадам ташлаганлигига далолат, ким эканлигига исбот. Ё тавба, шу аниқ ва ойдин гап учун тўрт ойдан ортиқ тергов берибман-а!
Очиғи, вилоят прокурорининг қабулига барча далилу дастакларимни кўтариб кирмаганимда, чамаси, бу маш-машалар тўрт ойда ҳам тугамасди-ёв! Толеимга вилоят прокурори телетомошабин чиқиб қолди. Мухлис экан-да, таниди. Эринмади, аввало, ҳафсала билан эфирга кетган кўрсатувни кўрди-да, узоқ ўйлади. «Хуқуқий билимни янада бойитинг!» дея кўрсатма беришниям унитмади у. Ана шундан кейингина «иш» тинчиди. Дарвоқе, даъвогару жавобгарлар, қозию қораловчилар ўртасида даллоллик вазифасини уддаловчи адвокат ҳакида икки оғиз: марҳум ўғилнинг уйи ҳақиқатдан қиёмат эди. Қиммат эди. Уй Маннон отанинг қўлига киргудек бўлса, адвокат ҳам анча-мунча нарсали бўлиб қолиши тайин эди. Худди ана шунинг илинжида у гоҳ, афғончи ўғил номидан, гоҳ қария тилидан ҳали у, ҳали бу, деб фуқаролик судига даъво аризалар киритар, пироварди-да, умидвор чол нонининг ярмини майда чайнаб юрарди. Қўйиб берса, адвокат бу томнинг тортишувини ҳали яна кў-ўпга чўзиши тайин эди. Аммо кўрсатув эфирга кетгач, орияти қўзғаган чамаси, ота иморатнинг тортишувидан бош тортган, балки умидини узган ё инсофга келган. Хуллас, тўрт йиллик «соғин сигири» – мижозидан айрилиб қолган адвокат алам устида умидларини пучга, хом хаёлларини йўққа чиқарган кишидан – каминадан қасд олиш учун устимдан “чизиб” юборган экан. Ахир унинг қўлида Маннон отанинг ишонч қоғози бор эди-да!
Бўлиб ўтган можаро менга кўп нарсадан, хусусан, ҳуқуқ илмидан сабоқ берганига суюнаман. Айниқса, кейинчалик Маннон бобо билан ота-боладек бўлиб кетганимиздан қувонаман…
Малоҳат Эшонқулова
тележурналист
“Даракчи” газетасининг 2004 йил 30 декабрь сонидан олинди.