Мени диктатуранинг олдини қандай олиш ёки уни қандай йўқ қилиш мумкинлиги тўғрисидаги масалалар кўп йиллар давомида ташвишга солиб келди. Бундай қизиқишни қисман одамзод бу каби тузумлар томонидан эзилиши ёки қириб ташланиши мумкин эмаслиги ҳақидаги қатъий ишонч билан тушунтириш мумкин. Ишонч эса инсон ҳуқуқларига риоя қилиш муҳимлиги, диктатура хусусиятлари (Арасту ва тоталитаризм таҳлилчилари) ва диктатуралар тарихи (айниқса, фашистлар ва Сталин тузуми) тўғрисидаги мақолалар билан мустаҳкамланди.
Мен қатор йиллар мобайнида фашистлар бошқаруви даврида яшаган ва азоб-уқубат чеккан, концентрацион, яъни махсус лагерларда бўлган кўплаб одамлар билан танишдим. Норвегияда фашистларга қарши жанг қилган ва тирик қолганлар билан танишдим, кимлар ҳалок бўлгани ҳақида билиб олдим. Нацистлар чангалидан қутулиб қолган яҳудийлар ҳамда уларни қутқаришга ёрдам берган одамлар билан гаплашдим.
Турли мамлакатларда коммунистик бошқарув давридаги террор ҳақидаги маълумотлар асосан адабиётдан ва маълум даражада шахсий манбалардан олинди. Менга ушбу тузумлар даҳшати диктатура истибдод ва эксплуатациядан қутқариш учун ўрнатилгани аён бўлгач, янада қўрқинчли туюлди.
Кейинги ўн йилда Панама, Польша, Чили, Тибет ва Бирма каби мамлакатларда замонавий диктатуранинг ҳақиқатда мавжуд эканлиги ушбу давлатлардан келган одамлар билан бўлиб ўтган учрашувлар туфайли янада яққол намоён бўлди. Хитойнинг коммунистик тажовузкорлигига қарши курашган Тибет аҳолиси, 1991 йилнинг августида эски тузум тарафдорлари тўнтаришини енгган россияликлар ва тинч йўл билан ҳарбий бошқарувга қайтишнинг олдини олган тайликлардан диктатуранинг асл башараси тўғрисида тез-тез маълумотлар олиб турдик.
Норьеги бошқаруви даврида Панамага, совет қатағони давом этган даврларда Вильнюсга, Пекиндаги байрамона озодлик намойиши бўлиб ўтган ва ўша мудҳиш тунда пиёдаларнинг зирхланган машиналари илк бор киритилган Тяньаньминь майдони, шунингдек, Мейнерплау чангалзорларидаги «озод Бирма» демократик мухолифат штабига борганимизда шафқатсизликларга қарши жўшқинлик ва ғазаб, мард эркак ва аёлларнинг қаҳрамонлигидан ҳайратланиш ҳисси янада кучайди.
Баъзида мен одамлар қурбон бўлган жойларни бориб, ўз кўзим билан кўрдим. Масалан, Вильнюсдаги телеминора ва қабристон, Ригада одамлар отиб ўлдирилган сайилгоҳ, Шимолий Италиядаги фашистлар қаршилик кўрсатиш ҳаракати аъзоларини отиб ташлаган Феррара маркази, Мейнерплаудаги бевақт ўлиб кетган одамлар жасади билан тўлган оддий қабр шундай жойлар сирасига киради. Ҳар қандай диктатура ўзидан кейин кўплаб қурбонлар ва вайронгарчилик қолдиришини ўйласанг, хафа бўлиб кетасан киши.
Бу борада ташвишланиш ва орттирилган тажриба золимона ҳукмронликнинг бошланишининг олдини олиш, диктатурага қарши оммавий қирғин-баротларсиз муваффақиятли курашиш, диктатурани енгиш ва янги истибдод тузуми пайдо бўлишига йўл қўймаслик мумкинлиги ҳақида қатъий ишонч туғдиради.
Диктатурани кам йўқотишлар билан муваффақиятли ағдаришнинг самарали услубларини атрофлича ўйлаб топишга ҳаракат қилдик. Бунда диктатурани, қаршилик кўрсатиш ҳаракатлари, инқилоблар, сиёсий ғоялар, ҳукумат тизимлари ва айниқса амалий нозўравон курашни кўп йиллик ўрганиш натижаларидан фойдаландик.
Бунинг натижасида ушбу нашр пайдо бўлди. Гарчи бу иш мукаммал бўлмасада, кучли ва самарали озодлик ҳаракатини ташкил этиш ва режалаштириш ҳамда унинг янада самарали амалга оширилишида ёрдам бериши мумкин, деган фикрдамиз.
Бунда асосий эътибор заруратга қараб ва атайлаб диктатурани йўқ қилиш ва янгисининг пайдо бўлишига йўл қўймаслик бўйича умумий муаммога қаратилмоқда. Муаллиф бирон-бир муайян мамлакатнинг ҳаракати учун таҳлил ва маслаҳатлар тавсия қилмоқчи эмас. Бироқ ушбу умумий таҳлил диктаторлик тузуми воқеликлари билан рўбарў турган кўплаб мамлакатлардаги одамлар учун фойдали бўлади, деб умид қиламиз. Улар ушбу таҳлилни ўз мамлакатларида юз бераётган вазиятга нисбатан қўлланиш даражасини ва ундаги асосий тавсиялар уларнинг озодлик курашида фойдали ҳисобланиши ёки фойда келтириши мумкинлигини баҳолаши лозим.
Ушбу ишнинг тайёрланишида иштирок этган кишиларга миннатдорлик билдирамиз. Муаллифнинг махсус ёрдамчиси Брюс Женкинс ушбу нашрнинг моҳияти ва тақдимоти муаммоларини аниқлаш, қийин жиҳатларни (айниқса стратегияга нисбатан) аниқ тасаввур этишга доир муҳим тавсиялари, таркибий тузилишини қайтадан тайёрлаш ва муҳаррир тузатишларини киртишдаги ёрдами билан катта ҳисса қўшди. Стивен Коудидан ҳам муҳаррарлик тузатишлари учун миннатдормиз. Доктор Кристофер Круглер ва Роберт Хелви муҳим танқидий мулоҳазалар ва маслаҳатлар берди. Доктор Хейзел Макферсон ва Патриция Паркмен Африка ва Лотин Америкасидаги кураш хусусида ахборот тақдим этди. Ушбу ишда бошқаларнинг ёрдамидан фойдаланилган бўлсада, муаллиф ўтказилган таҳлил ва хулоса учун жавобгарликни ўз зиммасига олади.
Таҳлил давомида диктатурага қарши кураш осон ва қурбонлар талаб қилинмайдиган иш экани қайд этилмаган. Ҳар қандай кураш шакли қийинчиликлар ва йўқотишларсиз бўлмайди. Табиийки, диктаторларга қаршилик кўрсатишда қурбонлар талаб этилади. Бироқ муаллифнинг мазкур таҳлил қаршилик кўрсатиш етакчилари учун ҳаракатнинг кучини оширадиган ва йўқотишларнинг қиёсий даражасини камайтирадиган стратегияни ишлаб чиқишда кучли омил бўлишига ишончи комил.
Шунингдек, ушбу таҳлилни маълум бир диктатурани қулатиш билан бир қаторда қолган бошқа барча муаммоларнинг ҳам барҳам топишига ёрдам беради, деб тушунмаслик керак. Тузумнинг қулаши хаёлпарастликка олиб келмайди.
Аксинча, у ўта ҳаққоний ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий муносабатларни ўрнатишда, адолатсизлик ва тазйиқ ўтказишнинг бошқа барча шаклларини бартараф этиш борасида астойдил ишлаш ҳамда узоқ муддатли саъй-ҳаракатлар учун имкониятлар очиб беради. Муаллиф диктатурани ағдариш йўллари билан қисқача танишиш ҳалқ тазйиққа учраётган ва озодликка эришиш истаги кучли бўлган ҳамма жойда фойда келтиришига умид қилади.
Жин Шарп
2008 йил 6 октябрь,
Альберт Эйнштейн номидаги институт Boston, Massachusetts