Толиб Ёқубов
1965 йили Москвада ўқиб юрган пайтимда уйга каникулга келдим ва ўртанчи поччам Абдуғани Абдураҳимовни кўргани бордим. Салом-алик ва 4-5 минутлик суҳбатдан кейин поччам ҳаяжонлангандай ҳолда, қўрқа-писа деди:
– Бизга Киевдан хат келди. Хат селсоветимизга юборилган экан, уердагилар олиб келиб беришди. Хат урушда бедарак кетган Абдунасим акамнинг номига ёзилган. Хатда акамни давлат орденига тавсия қилишганини ва ҳужжатларини юбориши лозимлигини ёзишибди. Акам урушга кетганини мен яхши эслайман, фронтдан 3-4 та хат ҳам олганмиз. Охирги хатида Украинанинг Житомир шаҳари йўналишида ҳужум бошланган, биз ўша йўналишда кетаяпмиз, жанглар оғир бўлаяпти, деб ёзган эдилар. Бир хатларининг ичидан кичкина бир расмлари ҳам чиқувди, кейинчалик уни каттартириб уйнинг деворига осиб қўйдик. Уни сен кўргансан, акам ҳарбий фуражка, гимнастёрка кийиб тушганлар. Шу-шу хат келмай қўйди.
Мен хатни ўқиб кўрдим. Хат Киев шаҳрининг Киево-Святошинский район компартиясининг 1-чи котиби номидан ёзилган экан ва унда “Улуғ Ватан урушининг тугаганига 20 йил тўлиши муносабати билан Украина ҳудудида партизанлар ҳаракатида иштирок этганларни давлат орден ва медаллар билан мукофотлашга қарор чиқарди. Сиз 1-чи Бородянский партизанлар отряди таркибида жанг қилганингиз сабабли Сиз ҳам мукофатланувчилар рўйхатига киритилгансиз. Сиздан ҳужжатларингизни юборишингизни сўраймиз”, дейилган экан. Хат ижобий бўлса-да, поччам бироз ҳадиксираган, чунки ўша пайтларда “фалонча фалончалар немисларга асир тушиб, кейинчалик АҚШ, Европа мамлакатлари, Туркияга ўхшаган давлатларда қолиб кетган, уларнинг ота-онаси ва бошқа қариндош-уруғларини КГБ қора рўйхатга киритиб қўйган” деган гаплар юрарди.
Мен хатни поччамдан сўраб олдим ва ён дафтарчам ичига солиб қўйдим. Поччамга эса қачон бўлса ҳам мен Киевга борсам албатта шу ишни суриштираман, деб ваъда бердим. 1971 йил февралида мен аспирантурадаги ўқишимни Молдавия ССРнинг пойтахти Кишинёв шаҳрига кўчирдим. Бошда мен икки ой ётоқхона типидаги меҳмонхонада ётиб юрдим. Бир куни мен ётган хонага киевлик, отставкадаги полковник Афанасий Лукич Березовский деган одам келиб жойлашди ва бир ҳафта шу хонади яшади. Березовский иккаламиз дўст бўлиб қолдик, ора-чорада хат ёзишиб, байрамлар билан бир-биримизни табриклаб откриткалар юбориб турдик. У мени Киевга келишга, уникида меҳмон бўлишга бир неча марта таклиф ҳам қилди. 1973 йил апрелининг охирида тўрт кунга илмий раҳбаримдан жавоб олиб Киевга кетдим. Киевга боргач Березовскийга хатни кўрсатдим ва у Киево-Святошинский райкомининг адресини берди. Ўша кунлари 1-Май байрамига тайёргарлик кетаётгани учун райком ишламас экан ва райкомга мен 3 май куни бордим.
Мени райкомдагилар яхши кутиб олишди, Ўзбекистонданман десам жуда хурсанд бўлишди. Мен уларга саккиз йил илгари юборилган хатни кўрсатдим ва унда ёзилганлар ҳақиқатми, деб сўрадим. Ҳақиқат, бироқ биз барча ҳужжатларни Киев вилояти компартияси архивига топшириб юборганмиз, дейишди улар. Менга улар ўша архивга боришимни таклиф қилишди ва архивга қўнғироқ қилишиб бир ўзбекистонлик боришини айтишди. Архивни топиш қийин бўлмади – мотоцикл заводининг ёнида экан. Архив биносига кирганимда қабулхонадаги одам: “Бегоналарнинг архив биносига кириши мумкин эмас, бироқ сиз Ўзбекистондан келганингиз учун сизга имтиёз берамиз. Сиз шу ерда ўтиратуринг, хатни мен ичкарига бериб чиқаман” деди. Мен жавобни бир соатча кутдим. Менинг олдимга Бойко фамилияли, тўладан келган ўта нуроний бир чол келди ва менга “Ҳақиқатан Абдураҳимов Абдунасим 1943 йилнинг 23 сентябридан 26 декабригача 1-Бородянский партизанлар отрядида жангларда қатнашган. Архивда унинг ҳақида бошқа маълумотлар йўқ” деган мазмундаги справка тутқазди. Мен чиқиб кетаётганимда у мени чақириб тўхтатди ва менга: “Ўша отряднинг командири Виктор Петрович Данилюк ва комиссари Григорий Степанович Куцан ҳозир ҳаёт, шуларни излаб топинг. Уларнинг иккаласи ҳам 1915 йилда туғилганини мен биламан” деди.
У пайтларда горсправка деган маълумот берувчи ташкилотлар бўларди. Горсправка ходимига излаётган одамингизнинг исми-фамилияси ва туғилган йилини айтсангиз, ярим соат ичида ўша одамнинг адресини топиб беришарди. Мен дарҳол таксида горсправкани излаб топдим ва партизанлар отрядининг ҳалиги икки раҳбарининг исми-фамилиялари ва туғилган йилини ёзиб бердим. Ярим соатдан кейин менга жавоб тегди. Ёзувга қараб ҳайратдан қотиб қолдим. Березовскийнинг адреси: Брест-Литовский проспект, 10-уй, 128-квартира эди, Куцаннинг адреси эса: Брест-Литовский проспект, 10-уй, 132-квартира экан! Бошқача айтганда, Березовский ва Куцан битта подъездда яшашар экан! Сал ўзимга келгач, мен горсправка ходимидан Куцаннинг телефонини билсам бўладими, деб сўрадим. У тасдиқ жавобини айтиб унинг уй телефонини берди. Мен Куцаннинг уйига қўнғироқ қилдим, трубкани хотини олди ва мен билан танишгач, эрининг иш телефонини берди. Мен Куцаннинг ишхонасига қўнғироқ қилдим. Куцан катта бир заводнинг директори экан. Мен унга мақсадимни айтдим, у эса мени кеч соат 8 да уйига таклиф қилди ва мендан қаерда яшаётганимни сўради. Мен адресни айтганимда у ҳам ҳайратланди ва Березовский билан бирга чиқишимизни айтди. Шундан сўнг мен Березовскийга қўнғироқ қилдим ва бўлган воқеаларни айтиб бердим. У: “Мен шу уйда 10 йилдан бери яшайман, бироқ ён қўшним партизанлар отрядининг комиссари эканини сендан эшитдим” деди.
Кечгача бўш бўлганим учун Киев университетида аспирантурада ўқийдиган қозоқ дўстим Пўлат Одиловни излаб топдим ва уни кечқурун Березовскийникига боришини тайинладим. Кеч соат 8 га яқин Березовский ўзининг ҳарбий формасини кийди ва мен ҳамда Пўлат учаламиз Куцаннинг хонасига ўтдик. Ҳар бир қаватда тўрттадан квартира бўлгани учун 132-чи квартира 128-чи квартиранинг рўпарасида экан. Куцан майкачан ўтирган экан. Унинг бир қўлининг тирсакдан баландроқ суягидан 2-3 см йўқ бўлиб, қўли уёққа-буёққа силкиниб турар ва ишламас экан. У шкафни очиб ичидан учта альбом ва битта қалин умумий дафтар (общая тетрадь) олди. Икки альбомда Украина ҳудудида ҳаракат қилган партизанлар отрядлари командирлари, комиссарлари, офицерлари ва бир қисм аскарларнинг расмлари, учинчи альбомда отряд архиви бўлиб, дафтарда 1-Бородянский партизанлар отрядининг шахсий таркиби ёзилган экан. Расмли альбомларни Березовский билан Пўлат қараб ўтиришди, Куцан мен билан дафтарни қараб чиқа бошладик. Абдунасим Абдураҳимов рўйхатнинг 85-чи рақамида экан.
Мен комиссардан Абдунасим ака ҳақида гапириб беришни сўрадим. У мендан “баъзи аскарларнинг рўйхатдаги номери қизил қалам билан доирага олинганига эътибор қилдингми?” деб сўради ва сабабини гапириб берди. Улар илгари немисларда полицай бўлиб ишлаган одамлар бўлиб, бироқ кейинчалик партизанларга қўшилишган экан. Немислар украинлардан отрядга махсус тайёрланган жосусларни юборар ва отряд ҳақида маълумот олишар экан. “Отрядимизда 18 ёшли Андрей Авдеенко деган йигитча бор эди, – деб сўзлай бошлади Куцан, – у бизнинг энг тажрибали разведкачимиз эди. У ўрмонда отрядни излаб юрган одамларни учратса, уларни дарров отрядга бошлаб бормасдан, кечгача ўрмонда айлантириб юрар, бир ўтган жойдан яна қайтариб ўтказар ва қоронғу тушганда уларни отрядга олиб келар эди. Биз “келгиндилар”ни обдон текширардик. Баъзилари жосус, баъзилари тоза бўлиб чиқарди. Жосусларни отиб ташлардик, тозалар ичида жангларда қаҳрамонлик кўрсатиб ўлганлари ҳам бор эди. 1943 йилнинг 23 сентябрида Авдеенко 20 та одамни бошлаб келди, шуларнинг ичида сенинг аканг ҳам бор эди. Мен уни яхши биламан. Бу гуруҳ Киевдан 30 км наридага Пуща-Водица посёлкаси олдидаги концлагердан қочишган экан.
Бир марта биз 500 немис аскари обоз (арава)ларга қурол-аслаҳа, озиқ-овқат ортилган ҳолда келаётганини эшитдик ва уларни кутиб олиш учун тайёргарлик кўрдик. Жанг қаттиқ бўлди, биз немисларнинг ҳаммасини йўқ қилдик. Биз 270 та эдик, душман биздан салкам икки ҳисса кўп эди. Шу жангда аканг мендан 4-5 метр нарида жанг қилаётганини яхши эслайман. Командиримиз иккаламиз имзо чеккан буйруқда ўша жангда алоҳида қаҳрамонлик кўрсатган жангчилар орасида Абдунасим ҳам бор эди. Биз катта миқдорда қурол-яроғ, ўқ-дори ва озиқ-овқатни қўлга киритдик. Мана бу газетада бизнинг шу жангимиз ҳақида мақола берилган” – деб Куцан учинчи альбомдан сарғайиб кетган бир газетани олиб менга берди. У расмли альбомларни мен билан варақлаб чиқди ва Украинада ҳаракат қилган партизанлар отрядларининг машҳур командирлари Ковпак, Строкач, Фёдоров ва Медведевлар билан бирга тушган расмларини кўрсатди. Газетадаги мақолани айнан Строкач ёзган экан.
Мени ҳайратда қолдирган нарса отряднинг архиви бўлди. Архив отряд ҳаёти ва фаолияти билан боғлиқ ҳар бир воқеа акс этган ҳужжатлардан ташкил топган эди. Бу – табиий, бироқ қизиғи, ҳужжатлар бирорта ҳам ўзимиз билган оқ (А4 форматли) қоғозда ёзилмаган эди. Ҳужжатлар немислар бланкларининг орқасига, бир қисми ёнган қоғознинг олди-орқасига, тасодифий йўл-чўлда топилган қоғоз парчаларида ёзилган эди. Архивни хуснихати ўта чиройли бўлган одам юритгани кўриниб турарди. Ҳамма ёқда уруш, ҳамма ёқда душман, ўрмоннинг ичи, ертўла, тез-тез осмонда немисларнинг разведка самолётлари ўрмон узра учиб юради, олов ёқиб бўлмайди – ана шундай шароитда архив юритишганига одамнинг ақли етмайди. Куцаннинг айтишича, 1943 йилнинг декабрида унинг отряди ҳаракатдаги армия билан учрашган ва отряд армиянинг шу қисмига қўшилган. У менга “приём- передача” (“қабул қилдим-топширдим”) буйруқ-актни кўрсатди. Унда армияга қанча аскар, қанча қурол-яроғ, қанча ўқ-дори, қанча обоз (арава), қанча от (ва ҳ.) топширилгани ёзилган экан. Бу 26 декабрь куни бўлган экан. “Абдунасим ҳам Житомир йўналишида ҳаракат қилаётган армия сафида кетди”, деди отряд комиссари. Суҳбатимиз охирида у “Андрей Авдеенко тирик, у қайсидир автобазада шофер бўлиб ишлайди. Мен унинг адресини биламан, уни ёзиб ол ва уни излаб топ. Улар битта ротада эди. Фақат Авдеенко билиши мумкин Абдунасимнинг тақдирини” деди Куцан хайрлашаётганимизда.
Авдеенконинг уйини топиш қийин бўлмади, унинг уйи Весна кўчасида экан. Пўлат иккаламиз борганимизда Авдеенко уйининг дарвозаси очиқ экан, бироқ бизнинг қўнғироқларимизнинг бариси бекор кетди – уйдан ҳеч ким чиқмади. Шу пайт қўшни дарвоза очилиб бир аёл 5-6 ёшли болани етаклаб кўчага чиқди ва боланинг исмини айтиб бир нима деди. Боланинг номи ўзбекча эшитилди, ўзи ҳам ғирт ўзбекка ўхшарди. Биз “шу ерларда ҳам ўзбеклар бор экан-да”, деб суюндик. Ҳалиги аёлдан Авдеенкони сўрасак, у: “Қўшним фалон автобазада ишлайди, ҳозир уйида ҳеч ким йўқ, бироқ у ҳозир рейсда эмас, машинасини автобаза гаражида ремонт қилаяпти. Ҳозир борсаларинг албатта учратасизлар” деди. Биз болага ўзбекчалаб гап отувдик, бола индамай тураверди. Биз бола ҳақида сўрадик. Аёлнинг айтишича унинг куёви Суриялик араб экан, қизи билан университетда бирга ўқиб, қизига уйланган экан. Қизи билан бир неча йил Дамашқда бирга яшаб яқинда аспирантурада ўқиш учун яна Киевга келган экан. Хайрлашаётганимизда аёл бизга: “Эътибор қилинг, Авдеенко жуда ўткир хотирага эга, у ҳеч нарсани эсдан чиқармайди, ҳар бир нарсани ипидан-игнасигача эсида сақлайди” деди.
Пўлат иккаламиз таксида бир пасда автобазани топиб бордик. Ҳақиқатан Авдеекно гаражда экан. Мен Ўзбекистонданлигимни ва нима мақсадда Киевга келганимни Авдеенкога айтганим ҳамоноқ у: “Тўхтаб тур, акангнинг номини айтмай тур, мен эслашга ҳаракат қиламан” деди ва уёқдан-буёққа юра бошлади. Чамаси, у 10 минутча юрди-да, бизнинг олдимизга келди ва: “Эслай олмадим. Қаричилик қурсин” деди. Мен Абдунасим аканинг отини айтишим билан Авдеенко яна гапга тушди ва ўша 20 кишилик гуруҳни қандай қилиб отрядга олиб келганини бутун тафсилоти билан гапириб берди. Табиий, биз Абдунасим аканинг тақдири билан қизиқдик ва у Абдунасим ака ва ўзининг отаси қаерда ўлгани ҳақида гапириб берди. Буёғини Авдеенко номидан баён этаман.
– Бизнинг ротамиз ҳам асосий армия таркибида Житомирни озод этиш учун йўлга чиқди. Бир куни кечаси бир қишлоқда тўхтадик. Қоп-қоронғу, зимистон, қишлоқ бўм-бўш, одамлар уйларини ташлаб кетишган. Отам ҳам бизнинг ротамизда эди. У менга сув топиб келишни буюрди, мен сув излаб кўп ҳовлиларга кириб чиқдим, анча узоқлашиб кетдим. Охири бир ҳовлидаги қудуқдан сув олиб қайтсам, армия йўлга чиқибди. Мен ҳам қўшилишиб кетавердим. Бироқ мен қоронғуда адашган эканман – бошқа ротага қўшилиб қолибман. Отам билан аканг ўз ротамиз билан Житомирга кетишган, мен қўшилган ротани эса бошқа томонга юборишган экан. Бизникилар Житомирдан немисларни қувиб чиқишган, лекин Житомир катта стратегик аҳамиятга эга бўлган шаҳар бўлгани учун шахсан Гитлердан қандай бўлмасин Житомирни қайтариб олиш ҳақида буйруқ бўлгани учун немислар Житомирга генерал Гудерианнинг танк армияси ва энг моҳир учувчилар эскадрильяси “Люфтваффе”ни ташлабди. Жанг шу қадар шиддатли бўлган-ки, немислар бизникиларни уч соат ичида Житомирдан 30 км нарига улоқтириб ташлашган, Житомирни олган қисмларимиздан деярли ҳеч ким тирик қолмаган. Менинг отам ҳам, сенинг аканг ҳам шу жангда ўлишган. Билмасдан бошқа ротага қўшилиб кетганим мени сақлаб қолди.
Пўлат иккаламиз Авдеенко билан хайрлашдик. У шунча йилдан кейин ўз одамимизни излаб келганимиздан жуда хурсанд бўлди ва кўзи ёшга тўлганини кўрдик. Мен Березовский уйига қайтиб келдим ва ҳамма кўрганларимни айтиб бердим. Мен унинг оиласидаги муҳит ҳақида ҳам икки оғиз айтиб ўтишим керак. Афанасий Лукич ва хотини Полина Ивановнанинг учта бўйетган қизи бўлиб, мени ҳайрон қолдирган нарса шу бўлди-ки, қизлар ота-онасига сизлаб гапирар экан. Кўп йиллар русларнинг орасида яшаб мен бирорта оилада болалар ота-онасини сизлаганини кўрмаган эдим. Бир қиз бирор рўзғор ишини бошласа, дарҳол иккитаси унга ёрдамга шошилар экан. Оиладаги самимийликни мен ҳеч бир оилада кўрмаганман. Яна бир томони, қаёққа қарасангиз китобга кўзингиз тушади, деворлар полдан шипгача китоб полкалари билан қопланган. Оила жуда камтар ҳаёт кечирар, аммо бир-бирига меҳрибонликда беқиёс экан. Мен катта таассуротлар билан Кишинёвга қайтиб кетдим. Кейин, 1981 йилгача, мен Киевга бормаган бўлсам-да, хат орқали бир-биримиздан хабар олиб туришимиз узилган эмас.
1981 йил 25 март куни мен Киевдан телеграмма олдим – Афанасий Лукич Березовский вафот этибди. Мен педагогика институтида ўқитувчи эдим ва, табиий, Афанасий Лукичнинг дафн маросимига бора олмас эдим. Ҳеч бўлмаса бу ноёб оила аъзоларига таъзия билдириб кўнглини сўраб келиш учун мен Ғалаба байрами арафасида имкон топдим. Мен 7 май куни Олой бозоридан бир қучоқ гул, бир сумка бодиринг, помидор ва бошқа шарқ неъматларидан харид қилиб Киевга учдим. Афанасий Лукични совет урфу-одати бўйича со всеми военными почестями (барча ҳарбий иззат-ҳурматлар билан), яъни ҳарбий оркестр, нуфузли ҳарбий қоровул (яъни 20-30 та парад ҳарбий форма кийган, найзали милтиқ ушлаган аскарлар) иштирокида дафн қилишибди, буларни мен ўнлаб фотосуратларда кўрдим ва менга насиб этган 5-6 тасини Тошкентга олиб келдим.
Эртаси куни мен олиб келган гулларни кўтариб Полина Ивановна билан Афанасий Лукич дафн этилган қабристонга бордик. Билмадим, исломда қабристон масаласига қандай қаралади, бироқ Киевдаги қабристонни кўриб ақлингиз шошади – худди расмда мойбўёқлар билан чизилгандай – ҳамма жойда тирик гуллар ўсиб турибди (одамлар олиб келган узилган гуллардан ташқари), қабристон йўлаклар билан тўғри тўртбурчак бўлакларга бўлинган, йўлакларга ҳар қандай об-ҳаво шароитида ҳам пойафзалга юқмайдиган қизғиш қум ётқизилган. Биз қабрга гулларни қўйишимиз билан кучли ёмғир ва момақалдироқ бошланди. Беш минут турган бўлсак, ҳамма ёғимиз шалаббо бўлди. Полина Ивановна йиғлаб: “Афанасий, эшитаяпсанми, сени кўргани Ўзбекистондан Толиб келди. Шиддатли ёмғир ёғаяпти, эшитаяпсанми? Осмон ҳам йиғлаяпти!” дерди.
Уйга қайтдик. Мен қайтишга чоғландим. Полина Ивановна йиғлаб деди: “Толиб кетаяпсанми? Яна келишинггача мен борманми, йўқманмикин? Сенга Афанасий Лукични эслаб юриш учун нима берай?”, қизлари ҳам атрофимизда йиғлаб туришарди. Мен: “Полина Ивановна, мен бу ерга бир нарса олиб кетиш учун келганим йўқ, мен Афанасий Лукич олдидаги бурчимни бажариш учун келганман” дедим. Онахон яна: “Китоб берайми, бизда яхши китоблар жуда кўп, танлаб олавер” деди, мен эса яна рад қилдим. У “Бўлмаса, тўхтаб тур, мен ҳозир чиқаман” деб бошқа хонага кириб кетди. Бир пасдан кейин онахон иккита ғилофли устара (пакки) олиб чиқди. Ғилофнинг устидаги ёзувдан устаралар Германияда ишлабчиқилганини билиш мумкин эди. Полина Ивановна: “Толиб, Афанасийнинг шу устараларини олиб кетгин. Мана бунисини Афанасий ишлатган, мана буниси ҳали ишлатилмаган. Бизда бошқа эркак йўқ. Сен ишлатиб юр, Афанасий Лукични эслаб турасан” дегач, устараларни олмасликнинг иложи бўлмади. Устараларни ҳалиям сақламоқдаман.