Қишни қиш десангиз, ҳатто баҳорнинг илк ойи ортда қолди ҳамки ҳамон Ўзбекистонда табиий газ тақчиллиги ҳотима топган эмас.
Энг ёмон таббий газнинг камёблиги сабаб қишнинг қахратонида мамлакатдаги барча қишлоқ аҳолиси минг бир офатга гирифтор бўлди.
Гап шундаки, табиий газ анқонинг уруғи эканлиги етмаганидек ўтин ва кўмир танқислиги ҳам халқни мушкул аҳволга солиб қўйди.
Оқибатда, одамлар, айниқса, ёш болали оилалар ўз хонадонларини иситиш учун минг бир усулни қўллашга мажбур бўлишди.
Ана шундай турли асбоб ва воситалардан фойдаланган ҳолда хонадонларни иситиш йўлларидан бири бу – таббий газ турбаларидаги борми-йўқ газни электр токи орқали кучли ҳаво босими кўмагида тортиб олиш, яъни печкани ёқишга ярагулик таббий газ ҳосил қилиш усулидир.
Одатда оғир яшаш шароити кишиларни ижодкор қилиб қўяр экан. Ишонмайсизми? Ўз уйларини қиш мавсумида орзудагидек иссиққина бўлишини истаган аҳоли орасидан тез кунда ихтирочилар ҳам етишиб чиқди.
Халқ орасидан чиққан унвонсиз бу олим одамларнинг ноёб ихтиролари шундан иборат эдики, улар машина мотори, шланг ва электр энергияси кўмагида газ трубаларидан кучли ҳаво сўриш (тортиш) орқали таббий газ суюқлигини тортиб оладиган асбоб ихтиро қилишга мажбур бўлдилар. Ушбу мослама, айтиш мумкин бўлса, газ тортгич мамлакатнинг ҳар бир вилоятида ўзгача ном билан аталади. Масалан, самарқандликлар қишда жонларига аро кираётган бу ускунани меҳр билан “пат-патча” деб номлашади. Янги матоҳга бундай ном берилиши бежиз эмас, албатта. Чунки электрга уланган ускуна улгур иш жараёнида ҳаракатга келган машина моторига ўхшаш овоз чиқариб, миянгизни қоқиб, қўлингизга беради.
Бизга қолса, мазкур ихтиронинг номини “газ ютгич” деб номлаган бўлардик. Негаки, ушбу халқ “ихтиро”си чангютгич эмас, ростакам газ ютгич-да!
Бироқ, шуни афсус билан айтишимиз мумкинки, халқ ижодига мансуб ушбу “газ ютгич” одамларга кўнгилли кунлардан кўра, кўпроқ кулфат келтирмоқда.
Рақамларга мурожаат қиладиган бўлсак, жорий йилнинг февраль ойида Фарғона вилоятининг биргина Қува туманида “газ ютгич”ми, ҳув, ўша “газ сўрғич”нинг касофати туфайли бир эмас, уч хонадоннинг кули кўкка соврилган. Уйларнинг ёниб битганига бир амаллаб кўнса бўлади-ку, бироқ, энг дахшатлиси, ушбу ёнғинлар хонадон соҳибларининг ҳам куйиб-кул бўлишига олиб келган.
– Ёнғин чиққан биргина уйнинг ўзидан бирданига учта майит чиқди, – дейди Қува туманида истиқомат қилаётган ўқитувчилардан бири, – Буларни шунчаки ёнғин деб бўлмайди. Агар ёнғин бўлганида тунда уйқудаги одам бедор бўлиши, қочиб-қутилиши мумкин эди. Жуда бўлмаганда у ёқ-бу ёғи куйган тақдирда ҳам тирик қоларди киши… Оловни ўчирса бўларди. Бироқ бу ёнғин эмас, кучли портлаш. Чунки қишда эшик-тирқишлар ёпиқ бўлади. Натижада уйга қамалиб қолган табиий газ электр чироғи таъсирида ё шам ёруғи натижасида портлаб кетмоқда. Нима қилайлик, шу ускунадан фойдалансангиз ҳам бўлмайди, фойдаланмасангиз ҳам. Фойдалансангиз ногоҳон портлаб кетиб ўлишингиз мумкин, фойдаланмасангиз совуқ уйда музлаб қотишингиз мумкин. Ҳар иккала ҳолатда ҳам қишлоқ аҳолисини ҳалокат кутади, – ўкинчли жилмаяди суҳбатдошимиз.
Нега қишда қишлоқлардаги портлаш билан боғлиқ фожиаларнинг кўлами бу қадар кенгайиб кетганди дерсиз? Шу ўринда мазкур “газ тортгич”ларнинг қишлоқ шароитида қўлланишининг ўта хафлилик жиҳати хусусида икки оғиз: маълумки, уч ой қишда қишлоқ аҳолисига электр тармоқлари идораларида ўтирган ходимлар кўнгилларининг кўчасига келган пайтда ток улашадилар, кўнгилларига сиғмай қолганида эса йўқ. Тасаввур қилинг: қишлоқда кимдир тўй қилаяпти. Тўйи чороғон нур остида ўтишини истаган тўйхона соҳиби “электросет”га “бўйни йўғон”ига газагини қўшиб, иккита нонни қийиқчага тугиб, чопар жўнатади. “Лоақал уч соат эплаб турсин!” дейди, ўтинади, илтимос қилади. Электр идорасидаги навбатчилар эса, тўйдан тўпиқ олишмаганми, сохий, ҳотамтой бўлиб кетишади: “Мана, ол-э, давримда ўйнаб қол!” дейишади… Мана шундай пайтларда нафақат тўйхона эгасига, бутун бир қишлоққа байрам бўлади. Тўғриси-да, лоақал уч соат давомида “пат-патча” деб аталгувчи “газ ютгич”ларини электрга улаволиб хонадон ҳароратини мўътадиллаштириб олишлари мумкин, ахир! Лекин уч соатга дея инъом этилган электр токи ҳа деганда ўчавермайди. Негаки бу пайтда тўйдан келган тўпиқнинг оқидан отиб олган электр хизмати ходимлари электрни узушни унутиб қўядилар… Светининг ўчмаганига қишлоқдагилар ҳам хурсанд: “Худонинг инсоф бергани чин бўлсин. Ана, ўчмаяпти-ку! Хайрият-э!” дейишади-да, токка уланган “газ сўрғич”ларига дам беришни унутиб, ширин уйқуга кетишади… Агарда тун ярмида хушёр тортган ходимлар электр тежамкорлиги ёдларига тушиб, токни узиб қўйишса, ёки бир-икки соат ўчириб қўйиб, кейин ёқишса борми, ўша куни “газ ютгич”ини токдан олмаган одамлар тунги уйқудан қайта турмай қолишлари ҳам мумкин – мангу уйқу элитади. Ҳали ҳамсуҳбатимиз айтганларидек, электр токининг ўчиши натижада “газ ютгич” сўраб олаётган “зангори олов” ҳам ўчиб қолади, электр қайта берилганида эса, ускуна ток кўмагида ишлайверади, аммо газга гугут чақадиган кимса йўқ… Қарабсизки, табиий газга тўлган уйда кучли портлаш юзага келади…
Ҳукумат эса халқнинг хавфсизлигини ўйлаш билан эмас, ўз кирдикорларини ҳаспўшлаш билан овора. Гап шундаки, табиий газ тақчиллиги сабабли портлаш содир бўлган хонадонларга “ўт ўчирувчилар” гуруҳи томонидан тамомила ўзгача “ташҳез”лар қўйилмоқда: “Аҳолининг эҳтиётсизлиги сабаб дазмолдан ўтчиқди, электрдан ўт қочди” каби қалллобликлар билан ҳужжатлаштирилмоқда. Мудом, “газ ютгич” орқали тортиб олинган табиий газ оқибатида портлаш юзага келган” деган далил бўлмаса бўлгани!
Ўзбекистоннинг табиий бойлиги ўрисияга, Чин юртига тортиқ қилинаётган, пулланаётган бир пайтда, мамлакатдаги табиий газ қахатчилиги аҳолига қирон келтирмоқда. Афсуски, бу каби кулфатлар баҳор ва куз мавсумида ҳам рўй бермаслигига кафолат йўқ. Қачонгача-а? Қачонгача?
Шоира ОДИЛОВА
“Бирдамлик” Халқ Демократик ҳаракати Фарғона вилояти бўлими фаоли