Куни кеча кўнглга яқин қўшиқларни тинглай туриб, Тошпўлат Маткаримовнинг “Армон” деган ашуласини қайта эшитиб қолдим.
Ёғаётган ёмғирму, қорму,
Қор тагида қолган баҳорму,
Сенсиз дунё шунчалар торму?
Яна ўртар бўлди юрагим…
Бу қўшиқ беихтиёр хотира китобим саҳифаларини варақлади….
Бу воқеага йиллар бўлиб кетди… Адашмасам, 1991 йил. У пайтларда Республика радиосининг “Маориф ва тарбия” муҳарририятида “Аланган” номли эшиттириш тайёрлардим. Ўша пайтларда одамлар мактуб ёзишга хўп ишқибоз бўлишганми, билмадим, таҳририятимиз хатларга кўмилиб кетарди… Деярли аксарият вақтларимни мухлислардан келган номаларни варақлашга сарфлардим. Шундай кунларнинг бирида бир тингловчимиздан келган хат эътиборимни торти. Унда тахминан шундай деб битилган эди:
“Куни кеча шоир Муҳаммад Юсуфнинг яқингинада чоп этилган китобини варақлай туриб, “Армон” деган шеърга кўзим тушиб қолди. Ўқиб ҳайрон қолдим. Чунки айнан мана шу шеър бундан бир неча йиллар олдин “Ёшлик”миди, “Ёш куч”миди, хуллас, ўша журналларнинг бирида ёш шоир Ж.А (аслида хатда исм шариф тўлиқ келтирилган эди. Мен бу инсонни кўпнинг олдида мулзам қилмаслик мақсадида, атай исмни қисқартириб беришга қарор қилдим. Зотан бу марҳум шоиримиз Муҳаммад Юсуфнинг истиклари эди. Муаллиф) номи остида эълон қилигнан эди. Қизиқ, битта шеърга иккита муаллиф. Бу шеър аслида кимники? Илтимосим, мана шу саволга аниқлик киритишга кўмаклашсангизлар…”.
Табиийки, хат мазмуни мени ҳам қизиқтириб қўйганди. Мактубдаги фактларга аниқлик киритиш мақсадида, аввалига, “Ёш куч”, “Ёшлик” журналларини варақлашга тўғри келди. Охийри, топдим. Ростанам, бундан анча илгари “Армон” шеърини Ж.А ўз номидан эълон қилдирган экан. Шунингдек, бу шеър Муҳаммад Юсуфнинг кейинги асарлар тўпламидан ҳам ўрин олганди. Ростанам, “Армон” кимнинг қаламига мансуб? Бу саволга жавоб топиш истаги энди нафақат тингловчини, балки менинг ҳам оромимни ўғирлаб қўйганди….
Масалага ойдинлик киритиш илинжида “Шеър сеникими, ё меники?” деган бир эшиттирш тайёрлашга қарор қилдим.
1991 йилларда ҳозиргидек, қулай овоз ёзиш мосламалари бўлмаган. Ўзимда бори, овоз ёзадиган оғир аппарат билан микрафонни кўтариб, Ж.А акани қидирб кетдим. Сўраб, суриштириб, Ж.А. ўша пайтларда “Ёш куч” журналида ишлаётганларига аниқлик киритгач, йўлимни ўша журнал таҳририяти томон бурдим.
Новча, қотма, қорачадан келган бу шоир йигит хиёл уятчан, камгапгина экан. Рости, бу инсонни мен илгари шоир сифатида билмасдим. Ҳатто матбуотда унинг шеърларига ҳам кўзим тушмаган экан… Ж.А.ни гапга солиш осон кечмади. Уни таҳририятимизга келган хат мазмуни билан таништирарканман:
– Наҳотки Муҳаммад Юсуфдек шоир сизнинг қаламнигизга мансуб сатрларга кўз олайтирган бўлса?, – илмоқли савол ташладим.
– Адабиёт қонунига кўра, шеър илк бор кимнинг номидан эълон қилинган бўлса, асл муаллиф ўша бўлмайдими? “Амрон” Муҳаммад акамларнинг тўпламида қандай қилиб пайдо бўлиб қолганига, ҳайронман… Сизга айтадиган бошқа изоҳим йўқ, – деди Ж.А ҳижолатли жилмайиб. Суҳбатдошим шу қадар беозор, шу қадар самимий гапирдики, унинг бу самимиятига ишонмаслик мумкин эмасди. А.Ж.нинг ҳузуридан чиқиб, худдики, Америка кашф этишга чоғланган одамдек, Муҳаммад Юсуфнинг ёнига ошиқдим. Шоир зотининг сийрати ва суратини сатларида эмас, шундоққина қаршимда кўриш, эндигина шаҳарга келиб қолган менингдек қишлоқи қиз учун шарафли эди. Ўшанда биринчи ва охирги бор Муҳаммад Юсуф билан суҳбатда бўлгандим. Узун бўйли, қотмадан келган шоирнинг қирғий бурни, хиёл чўккан кўзлари ҳалигача хотирамга муҳирланиб қолган. Очиғи, машҳурлик шоҳсупасига кўтарилиб қолган шоир димоғдор бўлса керак, деган хаёлда эдим. Муҳаммад Юсуф билан билан суҳбатлашар эканман, шубҳа-ю хавотирларим тумандек тарқаб кетди. Чунки пойтахт шаҳарда қўним топганимдан буён бунингдек очиқкўнгил, соддадил, самимий, ўзлигини йўқотмаган камтарин инсонни учратмаган эдим. Худди ўзимнинг ҳув ўша қишлоғимни жайдари одамларига ўхшайди-я! Тош шаҳарда шунақа оддийгина одамларнинг сақланиб қолганини қаранг…. Қувониб кетдим. Бир зумда ўртадаги бегонасираш деворидан асар ҳам қолмади.
– Кейинги тўпламингизда “Амрон” деган шеър ўрин олган экан. Шеърнинг охирги сатрлари менга жудаям ёқади:
… Энди сенсиз нетаман энди,
Қишлоғимга кетаман энди.
Сени куйлаб ўтаман энди,
Армонларга тўлди юрагим…, –
дедим энтикиб.
Жумлаларни ўқишим билан шоир бошини тебратганча, дардли жилмайди.
– Ёзганларим кимларнингдир кўнглидан жой олганидан хурсандман, – деди у мамнун қиёфада.
Кейин секингина муддаога ўтдим. Эшиттириш тайёрллашдан мақсадимни баён қиларканман, “Бир шеърнинг икки шоир номи остида эълон қилинишининг боиси нимада?” савол ташладим Муҳаммад аканинг дилини оғритиб қўйишдан чўчиб, оҳистагина. Аввалига шоир қўлидаги ручкасини столга “тақ-туқ” этиб урганча, нигоҳларини шифтга қадаб, бир зум ўйга толди.
– Тўрт қатор шеър бир йигитни эл олдида шаримсор қилишга арзирмикин? Шу мавзуни эшиттиришга олиб чиқиш шартми?, – деди шоир бир неч сонияли сукутдан кейин менга санчков савол назари билан боқиб.
– Кимни, сизними ё Ж.А.ними? Кимнинг шаънини ҳимоя қилиш ҳақида гап кетаётганига тушунмаяпман?, – деб юборибман шартта. Шу қишлоқиларга хос феълим ҳеч қолмади, қолмади-да. Айтаримга айдиму, кейин ўйламай, кескин гапириб юборганимни англаб, тилимни тишлаб қолдим. Қусуримдан ўз кўнглимда ўзимни койиб қолавердим. Аммо, начора, айтилган гап – отилган ўқ.
Муҳаммад Юсуф яйраб кулди:
– Дангласизку?, – деди у, кейин мени ҳижолатдан қутқармоқ истадими, қўшиб қўйди, – Ниҳоятда таниш бу феълингиз менга маъқул…
– Қўполлигим учун кечиринг… Бу ерда адабий ўғирлик бор…. Нима бўлган тақдирдаям, одамлар, мухлислар ҳақиқатни билишлари керак деган фикрда эдим…
– Нега бу ҳақда Ж.А.нинг ўзидан сўраб қўя қолмайсиз? Ахир, шеър биринчи бўлиб унинг номидан эълон қилинганку? – деди Муҳаммад ака ҳорғин овозда.
– У киши билан ҳам гаплашдим. Айтишларича, ким илк бор эълон қилган бўлса, шеърга муаллифлик ҳуқуқи ўша одам томонда бўлармиш….
– Шунақами? Шундай деди денг?, – Муҳаммад Юсуф пешонасини ушлади, – Қаранг-а?, – гуё ўзига ўзи гапираётгандек деди, – Биласизми, аслида, мухлислар учун масалага ойдинлик киритиш сиз ўйлаганчалик мушкул эмас. “Армон”ни ўқинг, у кўпроқ кимнинг услубига яқинроқ. Таққослаб кўринг. Аввалига менинг, кейин Ж. А.нинг шеърларини қайта-қайта кўздан кечиринг. Шеър руҳияти кўпроқ қай биримизникига мос? Ана ундан кейин хулоса чиқаришингиз қийин кечмайди.
– Тўғри, шеър биринчи бўлиб Ж. А. номидан чиққан бўлиши мумкин. Бироқ, нима бўлишидан қатъий назар, сиздек иқтидор эгаси Ж. А.дан кўчирмачилик қилганингизга ҳеч ким ишонмайди…. Шеърни сиз битганингизга менда ҳеч бир шубҳа йўқ. Мен бунга аниқлик киритишга келган эмасман, билмоқчи бўлганим, сизнинг қаламингизга мансуб сатрлар ҳали эълон қилмасингиздан туриб, қандай қилиб Ж. А.нинг қўлига тушиб қолган? Сизнинг шеърингизни қандай қилиб ўзга одам сиздан илгарироқ чоп эттиришга эришган? Менга мана шу нарсани билиш муҳимроқ, – кўнглимдаги борини очиқ-ойдин тўкиб солдим.
– Бунинг тарихи узун, – гап бошлади Муҳаммад Юсуф, – А.Ж. вилоятдан пойтахтга келган кезларида биз Тошкентдан қўним топиб бўлган эдик. Бир кун уни учратиб қолдим. Ижара излаб юрган экан. Уни ўзимиз жойлашган ижара уйга бошлаб келдим. Бир неча муддат бир уйда яшаганмиз ўшанда. Одатда, тунлари илҳом келган пайтларида ижод қилардим. “Армон” Ж.А. билан биртта ижарада истиқомат қилган кезларимизда ёзилганди. Майда-майда қор учқунларди ўша тун… Шеърни ёзаман, нимасидир ёқмайди, қораланган қоғозни ғижимлаб, чиқинди челакка ташлайман, яна ёзаман, яна ташлайман…. Токи сатрлар ўзимга маъқул келмагунига қадар, кўнглимга ўтирмагунича такрорланарди бу ҳолат… Менинг ён дафтаримда бу шеърнинг энг охирги, сайқалланган варианти қолган, – Муҳаммад Юсуф айбдор кишидек ҳижолат тортиб, сўзида давом этди, – Ўша дамларда Ж. А.нинг чиқинди челак титкилаши, мен сайқаллашга уринган шеърий сатрлар туширилган қоғоз ғижимларини олиб, очиб ўқиши, бу ташбеҳларга кўнгли кетишини ким ҳам ўйлабди дейсиз… Орадан кўп ўтмай, мен ҳарбий хизматга кетдим. “Армон” ён дафтарчамда қолиб кетганди…. Уни кейинги тўпламларимдан бирига киритишга қарор қилдим. Бироқ бу пайтда Ж. А. аллақачонлар менинг “Армон”имга эга чиққанидан, яъни уни ўз номидан эълон қилганидан бехабар эдим… Кейинчалик, эшитсам, Ж. А. “Армон”ни у ёқ-бу ёғини тўғрилаб, журналлардан бирида чоп эттирган экан…. Рости, агарда бу ҳақда илгарироқ хабар топганимда эди, шу йигит учун тўрт қатор шеъримдан кечган бўлардим… Китобимга бу шеърни қўшмаган бўлардим…. Биласизми, бу ўринда Ж. А.ни айблаб ҳам бўлмайди. Унинг бор йўқ гуноҳи менга мухлислиги. Демакки, тўрт сатримга кимдир харидор бўлибдими, сатрим кимнингдир юрагига йўл топибдими, ўзидан кечар даражада ақлини олибдими, бу ютуқ, бундан қувонишим керак, тўғри эмасми? Шунинг учун ҳам шеъримнинг “харидор”ини эл олдида изза йўқ… Ким билсин, “Армон”имдаги кўнглимдан кечган шу ўйлар, шу туйғулар ҳақиқатдан ҳам Ж. А.нинг ҳам юрагидан ўтгандиру, қандай ёзишни билмагандир, ифода қилишга қийналгандир… Бунинг учун мен у билан судлашсам бўларди, бироқ тушунинг, тўрт қатор сатрим бир йигитнинг шаъни, ори, номуси, қадридан, инсон қавмидан қиммат эмас…. Ҳозир ҳам кеч эмас, эҳтимол, сиз ҳам менингдек, бир шеърият шайдосининг дилига озор етказишдан тийиларсиз?
Бу пайтда мен Муҳаммад Юсуфнинг барча сўзларини тасмага ёзиб улгургандим. Шоирнинг олдидан ўзгача бир таассурот билан қайтдим, у мени ўзга одамга айлантиргандек, ўзга оламга олиб киргандек эди… Ана шундан буён Муҳаммат Юсуф каби беозор, ҳокисор инсонни қайта учратмадим…. У пайтларда анча ёш эдим, ўт эдим, олов эдим гуё. Ўзимча осмоннинг еттинчи қаватида кезиб юрардим… Фику ўйларим анчайин саёз, анчайин тор, қаричим кичиккина эканлигини билмасдим, билишни ҳам истамасдим ўша кезларда…. Эҳтимол, шу сабабдир, барибир, тангловчиларнинг талабларини инобатга олган ҳолда, мазкур мавзуда эшиттириш тайёрлашга қатъий аҳд қилгандим….
Эшиттириш қўшиқ билан бошланди, мухлис ёзган номасидаги талаблар ўқилди, шеърлардан парчалар айтилди, ора-орасида Ж. А. Билан Муҳаммад Юсуфнинг интервьюлари қўйилди… 30 эмас, нақд 40 сдақиқалик эшиттириш ҳам тайёр бўлди. Шу пайтгача тайёрлаганларим ичида энг сарси эди гуё бу эшиттириш…. Шунақанги хурсандманки, худди дунё топган тентакдек шодман! Бироқ… Айнан кечқурун берилиши керак бўлган эшиттириш бош муҳаррир томонидан эфирдан олиб ташланди! Бу мени эфир юзини кўрмаган илк маҳсулотим эди….
– Эркин ака, нега? Ахир буни тайёрлашга озмунча меҳнатим сингиганми?, – дедим бош муҳаррир қаршисида қақшаб, – Қўйинг, шу эшиттириш кетсин эфирга, илтимос сиздан, йўқ деманг, – йиғламоқдан бери бўлиб зорландим, ялиндим, ёлвордим. Фойдаси бўлмади.
– Сиз ҳали жуда ёшсиз, қизиққонсиз… Мен ҳаётий тажрибамдан келиб чиқиб айтаяпман, ёш йигитни мулзам қилиш мақсадим йўқ. Шу биргина эшиттириш бир одамни синдириб қўйиши, ҳаётини бутунлай ўзгартириб юбориши ҳеч гап эмас. Одамларни асрашимиз керак. Ҳозир бўлмасаям, қачонлардир, ёшингиз улғайганида, умид қиламанки, мени тўғри тушунасиз…. Йўқ, агар оёқ тираб туриб оладиган бўлсангиз, майли, эфирга берамиз. Аммо, қаранг, бир кишини бадном қилиб қўйишимиз мумкин. Чуқурроқ ўйлаб кўринг. Буни ҳатто Муҳаммад Юсуфнинг ўзи ҳам истамаслигини айтган суҳбатида, – деди Эркин Маликов насиҳатомуз.
Бош муҳарримиз мен Тошкентга келиб учратган энг ҳалол, инсофли, иймонли, сермулоҳаза инсонлардан бири эди. Худо мени бу Тош шаҳарда ана шундай олийжаноб, бағри кенг инсонлар билан учраштирганига ҳалигача толеимдан миннаддорман…. Отамдек бўлиб қолган бу меҳридарё инсоннинг гапига кирмаслик, кўнмаслик мумкин эмасди… Хуллас, эшиттириш эфир юзини кўрмайдиган бўлди. Эҳтимол, яхши бўлгандир, билмадим….
Ҳозир ҳам гоҳо Ж. А.ни учратиб қоламан. Қуюқ ҳол сўрашамиз. Менга рўпару бўлганида қорамағиз юзлари қизариб кетади, нигоҳлари ер чизади, ноқулай бўлади у кишига қаршимда туриш… Эҳтимол, қилмишидан уялар, минг бир ҳижолат бўлар, надомат чикар? Ким билсин, ҳарҳолда менга шундай туюлади…. Ва яна:
Шамдай ёним, шамдай ўчдимму,
Саривнозим мендан кечдингу,
Энди мен ҳам сенга ҳеч кимму?
Яна ўртар бўлди юрагим.
Ж. А.нинг олдинги ва кейинги ижодида ҳам кўнглларни титратгувчи, юракни “жиз” эттириб, дилларни ўртовчи ўтли бунингдек сатрларни, умуман, учратмадим, йўқ….
Малоҳат ЭШОНҚУЛОВА
журналист