Муҳаммад Солиҳ (1455 – 1535)
(тарихий достон, давоми)
…
Воқеан калъалари маҳкам эди,
Кинавар халқи тақи ҳамдам эди.
Қалъаси қалъаи Ҳайбар янглиғ,
Ҳайбари эллари кофар янглиғ.
Қалъанинг авжи Сурайё эрди,
Тубида хандоқи дарё эрди.
Яна атрофида жарлар беҳад,
Ўтмоқ анди қурутуб мустабъад.
Қуш уча олмос эди жарларидин,
Учса ҳам кечгай эди парларидин.
Йўллари тоғ йўлидек печон,
Ўтмок андин қилиб элни бежон.
Яқ жиҳат қалъа аро минг эвлук,
Борча девона йўсунлиғ деюлук,
Уруш асбобини омода қилиб,
Сулхдин лавҳларини сода қилиб.
Жаҳлдин турдилар ул қалъа аро,
Бўлубон мулк аро асру ғавғо.
Тилатиб қатъаға ёғилардин,
Дам уруб борчаси боғилардин.
Ўзларича киши келтурдилар,
Тинч хотир била ўлтурдилар.
Ичларида ики тархон бошлиқ,
Йиғдуруб халқиға йиллиқ ошлиқ.
Тутубон ўзларини қўргонгир,
Бехабар ким не бўлуптур тақдир.
Нечаким қилди алар нодонлиқ,
Тушмосун деб бориға вайронлиқ,
Хон насиҳат қила турди бисёр,
Ғазаб ўтиға сув урди бисёр.
Лек ул қавм қабул этмодилар,
Қалъани холи этиб кетмодилар.
Хон тақи келди ёсоб лашкарини,
Тузотиб хандақу жўю жарини.
Олти малжор есатиб уч кунда,
Ёлбориб тангрисига бир тунда.
Субҳнинг нури фурузон бўлғоч,
Кечанинг зулмати пинҳон бўлғоч,
Жавшанин кийдию қилди жавлон,
Бўлди хуршид сифатлиқ тобон.
Разм майдони сори юз қўйди,
Давлати хасм кўзини ўйди.
Юрубон солди уруш қўрғонға,
Ўт солиб душмани беимонға.
Фатҳу нусрат кўсини чолдурубон,
Хасмнинг заҳрасини олдурубон,
Чум юруб келди Сулаймони замон,
Черики мўру малахдек яксон.
Югрушуб қалъа сори ёвушти,
Шотуву тўра олий ёпушти,
Кўз юмуб очқуча жарлардин ўтуб,
Ўзларин хондақи ичинда тутуб,
Хокрези сори майл айладилар,
Жонларин хонға туфайл айладилар,
Ёғди ўқ бошлариға ёмғурдек,
Келди сероб бошоқлар дурдек.
Хокрези чу черикдин тўлди,
Алдироб ўқ ота олмас бўлди.
Тош ото бошлади элнинг бошиға,
Лек ким боқти онинг ул тошиға.
Шотуни томига еткурди киши,
Бўлди қўрғонға миниб чиқмоқ иши.
Бўлмади иши тош отмоқ била ҳам,
Ўт ёқиб тошлади ўзга ҳар дам
Қойсининг қўйниға ахгар тушти,
Қойсининг бўйниға кул ёпушти.
Оқибат хасмға юзланди ғам,
Ёндуро олмади ул ўт била ҳам.
Ўзга сўнгу била сончор бўлди,
Элни болор ила ёнчор бўяди.
Лек болориға кўз солмадилар,
Сўнгусидин тақи ваҳм олмадилар.
Олдилар буржлорини улошиб,
Чиқтилар қўрғониға чопқулошиб.
Гарчи кўп бўлди уруш ҳар ёндин,
Бўлди ул фатҳ Темур Султондин.
Шоҳзода Темури фаррухбахт,
Ким атосидек эрур қобили тахт.
Асру покиза хисоли бор анинг,
Покрўлар била ҳоли бор анинг.
Сониъи мамлакати раббони,
Айбдин пок ёротти они.
Асру хуш хулқдуру хушгуфтор,
Асру неку сияру некукор.
Фазл гулзорида навхостадур,
Адабу ҳилм ила оростадур.
Юруса сарви хиромонидур,
Отқа минса моҳи тобонидур.
Тушмас онинг ўқи ерга ҳаргиз
Ложарам хасмини айлар ожиз.
Зуҳра хиногар анинг суҳбатида
Муштари жон берибон хидматида.
Ики ходимдур эшикида мудом,
Бири Кайвону бириси Баҳром.
Қурратул-айни шаҳи Шайбони,
Лойиқи давлати Чингиз хони.
Тенгри ёшини узун қилсун онинг,
Доду адлини фузун қилсун онинг.
Борчадин бурно бу султон қўлидин,
Чиқтилар қалъаға шоту йўлидин.
Кимки бор эрди ўшул игримда,
Қирдилар борчасини бир дамда.
Бир тумон халқ қирилди бори,
Бўлди зоҳир сифати қаҳҳори.
Ким ёғиқса шаҳи Шайбонийға,
Ушбу кун келгусидур жониға. :
Гар тонук истар эсанг бу сўзга,
Сарипул теграсида чиқ тузга.
Кўрки Бобур черики не бўлмиш,
Қонлари ерга неток тўкулмиш.
***
XXV
Ҳазрати имом-уз-замон ва халифат-ур-раҳмон Бобур Мирзони босиб қувлағони
Чу Самаркандни олди Бобур,
Халқ аро тафриқа солди Бобур.
Ҳусн майдониға золим кирди,
Зулм бозориға равнақ берди.
Зулфиға тоб бериб ўлтурди,
Бир неча дилшодани куйдурди.
Йигилиб оллида қочқон, кўргон,
Атосидек ани ҳам кўргон.
Лоф бозорини гарм айладилар,
Сўз била тоғни нарм айладилар.
Андижон лашкарини келтурубон,
Жутта ғоратгарини келтурубон,
Хон сори азм қилур бўлдилар,
Хон била разм қилур бўлдилар,
Хон олиб қалъа, Сарипул келди,
Ул тақи майли Сарипул қилди.
Ики минг тўра яёғларға бериб,
Уч минг отқувчи тўра ичра кириб,
Юрубон келди ики сон лашкар,
Кина пардозу адоватгустар.
Ақл кўрким бу сифатлиқ хонға,
Ношири маъдалату эҳсоиға,
Солибой қалъасин ўзи чиқти,
Алами давлатин ўзи йиқти.
Хон тақи кўргач анинг бу келишин,
Солиб тенгри таолаға ишин,
Иши қўръон ўқимоқлик бўлди,
Ичи тенгри сўзи бирла тўлди.
Дедиким: “Етса бу сончишда манго
Тенғри тақдири била ҳукми қазо.
Бори қуръон ўқумиш бўлғой ман,
Ҳолатим борчаға бўлсун равшан”.
Бу соғишларни қилиб ҳазрати хон,
Отлониб қилғоч урушқа фармон.
Борча соғайтланиб отландилар,
Кўнгул истар киби қотландилар.
Мавжзан бўлди тенгиздек лашкар,
Тутқудек мавжи анинг баҳру бар.
Ҳар бири Рустами достон янглиғ,
Ҳар бири Соми Наримон янглиғ.
Бузғудек ҳар бири бир лашкарни,
Олғудек ҳар бири бир кишварни.
Сўзлашиб хасмларини овлоша,
Кирдилар жов ичига чопқулоша.
Туруш ойиниға сўз тоқмодилар,
Хасмнинг тўрасиға боқмодилар.
Сўл қўли хасм бирла чирмошти,
Ўнг қўли жовни ушотиб ошти.
Анда ҳам яхши йигит сойлонибон,
Хасмнинг орқасиға айлонибон.
Бермойин душмани имонға амон,
Чопқулоб отқулодилар яксон.
Қойсининг кўзини кўр айладилар,
Қойсининг жониға зўр айладилар.
Хон қўли чунки бу тавр от солди,
Хасми бадрўз арода колди.
Жонининг ваҳмидин анинг эли ҳам,
Урушин қилмади чопқунча ҳам,
Онча ким мумкин эди сончишти,
То мажоли бор эди ёнчишти.
Оқибат хони жаҳонгир ўзи-ўқ,
Жов сори отни югуртуб, отиб ўқ
Нечасини отиб урғон бўлди,
Ёлғиз ул жовни қочургон бўлди.
Эсти нусрат ели хон қўлларидин,
Парда очилди зафар гулларидин.
Бобур ўз туғини тошлоб қочти,
Бобурийларға не гуллар очти.
Чун ғазаб ўти фурузон бўлди.
Ул икки сон киши яксон бўлди.
Қойси ўқ учида жон топшурди,
Қойси кестанга кўзин олдурди.
Ҳазрати мавт зуҳури қилди,
Малакулмавт ҳузури қилди.
Бошларин баски қиличлар бўлди,
Бирисининг боши икки бўлди,
Бош ики бўлмоса ул нодонға,
Бош уруб буйла келурму хонға.
Яна бир булажаб иш қилди зуҳур,
Ким адунинг зли бўлғоч мақҳур.
Бир сори йўлни дарё тутти,
Сувға тушканни балиқлар ютти.
Хон эмас, ҳазрати Мусодур бу,
Қўл не бўлсун, яди байзодур бу.
Ким ямонлиқ тилади Мусоға,
Борди Фиръавн киби дарёға.
***
XXVI
Имом-уз-замон ва халифат-ур-раҳмоннинг ҳимматиға яроша муножот қилғоним
Ё раб, ул хони Сулаймон фарни,
Ёраб, ул хисрави динпарварни,
Сарфароз айла бори оламга,
Шоҳ қил хайли бани одамға,
Балки дунёида не ким бор тамом,
Анго қилғил борисини инъом.
Қўймағил олам элини ситама,
Айлагил борчасини як қалама,
То жаҳон адл ила маъмур ўлғой,
Зулмлар эл бошидин дур ўлғой.
Шаръи ислом ривожи топқой,
Халқ дардиға иложи топқой.
***
XXVII
Ҳазрати имом-уз-замон ва халифат-ур-раҳмон Абулфатҳ Муҳаммад Шайбонийхон Бобур Мирзони қувлаб Самарқандға келиб қабол қилғони
Чун босиб қувлади хон Бобурни,
Қилди беному нишон Бобурни.
Ул Самарқанд сори айлади азм,
Хон азимат сўнгича айлади жазм,
Ул тушуб калъа ичинда турди,
Хон қабоб қалъасини ўлтурди,
Тўзуб эрди новкари Бобурнинг,
Эриб эрди жигари Бобурнинг.
Тура олмас эди ул шаҳрда ул,
Эртарокдин олайин деди йўл.
Бор эди шаҳр аро шайхул-ислом,
Сўзлари борча сақолидек хом.
Булмакорим эди анинг оти,
Анго бор эрди ямонлик, зоти.
Илмдин баҳраси чандон йўқ эди,
Зотида машраби урфон йўқ эди.
Атониб эрди бузурги айём,
Ҳам Самарқанд аро шайхул-ислом,
Биров онинг эвиго еткондур,
Сари кўйида мақом эткондур,
Бир замон ул аро турғондур ул,
Бир кишидан басе сўрғондур ул.
Ким: “Бу худком уйида, борму,
Шайхул-гислом уйида борму?”
Ул дегондур ангоки: “Эй некуном,
Шайх худ бор, вале йўқ ислом”.
Булмакорим ул ойитқондек эди,
Жаҳл йўлиға қойитқондек эди,
Ул дедиким: “Не қилур хой бизга,
Бўлса Бобур киби султон бизга.
Қалъа бўлса Самарқанд киби,
Томлари даврида Алванд киби.
Юз минг уйлук киши анинг ичида,
Борча ёзу киши анинг ичида.
Ким бу қўрғон сори мойил бўлғой,
Майлдин анго не ҳосил бўлғой.
Олсалар тошқи маҳаллатларни,
Салар андоғи неъматларни,
Шаҳрнинг ичи не етмос бизго,
Тошқи ёғи зарар этмос бизго.
Ҳар қачон айлади ёғи туғён,
Деди Дарвиш Муҳаммад Тархон
Ким: “Самарқанд аро шоҳ ўғлон,
Шоҳлиқ Тавридин огоҳ ўлон.
Ики қопқо аро бешаку тумон,
Қирқ йил шоҳлиқ айлар осон”.
Ушбу сўзлар била Бобур Мирзо,
Турди ул шаҳр аро бошлаб ғавғо
Шайхул-ислом олиб Мирзони,
Келди шаҳр ичра солиб Мирзони.
Шаҳрнинг ўртасида қилди мақом,
Шаҳрнинг халқи била сурди калом.
Деди: “Эй халқ билинглар таҳқиқ
Ким будур хон Шайбониға тариқ.
Ким бу қўрғонни қўлиға олса,
Фатҳнинг кўсини мунда чолса,
Бўлур ўғлонларингиз борча асир,
Ағниё доғи бўлур борча фақир.
Кўлунгиздин чиқор айвону Сарой,
Фоқаю фақр қилур сизни гадой.
Бир лаби нонға бўлурсиз муҳтож,
Борча ул хонға бўлурсиз муҳтож.
Азаматлар бори тағйир топор,
Терс тушлар бори таъбир топор.
Катта дастор тушор бошлардин,
Кўз юморсиз борингиз ёшлардин.
Эгачию сингилу аҳлу аёл,
Борча, ўзбакка бўлурлар помол.
Иттифоқ айлонгиз эмди бизга,
То жафо етмагой авдин сизга.
Неча юз ўзбакини ўлтурдук,
Хасмлиқни анго вожиб кўрдук.
Тошқори ўлтуруб эрди ул хон,
Биз сизнинг бирла қилиб шарту амон.
Ушбу Мирзони кеча келтурдук,
Шаҳрнинг ўртасига еткурдук.
Бошладуқ асру кўп ишлар,
Нетоли ўзга эди ҳукми худо.
Иш бу ерларга етибдур эмади,
Кўроли биз не этибтур эмди.
Бошимиз борғумча эмди туроли,
Ҳарна келса бошимизға кўроли”.
Ул бу сўзларни дегоч шаҳр эли,
Демагил шаҳр эли, қаҳр эли,
Бир йўли аладилар борча фиғон
Ким: “Бу элга кераги йўқ ул хон.
Ҳарна ким сен десанг, андоқ қилоли
Кеча-кундуз қошингга йиғилоли.
Хон била жангу жадол айлаголи,
Хон била ҳарбу қитот айлаголи,
Қалъамизни қилоли мустаҳкам,
Бўлоли қалъа соридин беғам.
Қўполи кину нифоқ айлаб фош,
Қальанинг мардаки сони юз бош.
Нафт ёғию қамиш жам этоли,
Бир қамиш боғини юз шам этоли.
Тахш андозларимиз кўпдур,
Ҳарб учун созларимиз кўпдур.
Ул уруш бирла не иш қилғусидур,
Ишлари борча этилғусидур.
Дорий олмай бу сори ул хон,
Уруш этмаклиги худ не имкон.
Қилур иши қабоб ўлтурмоқдур,
Шеваси тошқорида турмоқдур.
Қабоса ҳам кабосун, шод бўлунг,
Сиз қабол бандидин озод бўлунг,
Олишиб қалъани биз соқлоғоли,
Солишиб қалъани биз соқлоғоли.
Итларимизгача ҳосил сўёли,
Ит эти ейирго кўнгул қўёли.
Ангоча соқлоғоли қўрғонни,
Жониға еткуроли ул хонни.
Ҳолиё ошлиғимизға не ҳасиб,
Тузимизға не ҳасибу не катиб,
От била тевамиз асру кўптур,
Қўй била мевамиз асру кўптур.
Қанд еса улусимиз бир йил,
Бу Самарқанд аро бўлур ҳосил.
Ўзгасидин не ҳикоят қилоли,
Эмди айтсанг қилур ишни билоли”.
***
XXVIII
Самарқанд шаҳрининг элига Бобур Мирзо ёлбориб, ўткон-кечконларидин сўзлагони
Шаҳр эли чун дедилар бу сўзни,
Тўхтота олмоди Мирзо ўзни.
Йиғлабон дедики: “Раҳмат сизга,
Тенгри берсун басе кувват сизга.
Отолоримни кўра қолғонсиз,
Иззу жоҳимға назар солғонсиз.
Авбоком шоҳи жаҳондур Темур,
Хусрави маъдалат осор Темур.
Ўтколи юз йил ўтубтур эмди, ;
Кўп эл они унутубтур эмди.
Ул ироқ бўлса ёқинроқни кўрунг,
Кўрган элдин юрубон борча сўрунг.
Ким не турлук эди Султон Сайид,
Ким Қаробоғ аро бўлди шаҳид.
Ул менинг жаддиму бечора отом,
Андижон мулкида хунхора отом.
Шоҳи сардори Умаршайх эрди,
Тиғи хунбори Умаршайх эрди.
Абоғом эрди топиб фазли аҳад,
Шоҳи динпарвари Султон Аҳмад.
Ушбу шаҳр ичра туғуб улғойғон,
Нўши даҳр ичра туғуб улғойғон.
Қирқ йил шоҳ эрди бу кишварда,
Шоҳи огоҳ эрди бу кишварда.
Сиз анинг даврида бўлғон элсиз,
Лутфу жуди била бўлғон элсиз.
Эмди ёд айлангиз ул шаҳларни,
Шоҳлиқ сирридин огаҳларни.
Истабон руҳларидин ҳиммат,
Тортингиз банда учун бир захмат.
Ҳам алар руҳларин шод қилинг,
Ҳам мени қайғудин озод қилинг
Мени бу шаҳрда зое қилмонг,
Шуълаи қаҳрда зое қилмонг.
Менда минг чоғли навкар бор-йўқ,
Ким менинг бирла бўлурлар очу тўқ.
Сиз менинг навкарим уммиди била,
Навкару савдарим уммиди била,
Шаҳрбандону қабал айломонгиз,
Хон била жангу жадол айломонгиз.
Гар ўзунгизга олурсиз ишни,
Эл улуғларға солурсиз ишни.
Мен бу шаҳр ичра қилурман манзил,
Йўқса филҳол чиқармен ҳосил”.
…
Достоннинг давоми (бор) келгуси дам олиш кунлари ҳавола этилажак.
Матни терувчи Шоира Маҳмудова