2000 йилда Россия сиёсий режими тепасига келган В.Путин биринчи қадамини миллатчилик сиёсатини тарғиб қилишдан бошлади. У совет даврида ҳамма республикаларда «Буюк оғамиз» шиори остида рус миллатини кўкларга кўтариб, мақтайвериш оқибатида рус халқи онгида маълум маънода миллатчилик кайфияти – рус шовинизми шаклланиб улгурганини жуда яхши биларди.
Борис Ельциннинг нисбатан демократик сиёсати русларни бошқа халқлар билан ҳуқуқлари тенг равишда яшашга мажбур қилган эди. Бу сиёсатдан русларнинг Совет даврини кўрган аксарият аҳолиси норози эди. Путин эса ҳақиқий КГБ чиларга хос равишда , рус халқининг ўн йил давомида димиқиб ётган ана шу аламзадалигини қўзғаш орқали ҳокимиятини янада мустахкамлашга киришди. Дастлаб руслар ҳақиқий миллатпарвар кишининг ҳокимият тепасига келганидан жуда хурсанд бўлдилар. Путин қисман халқ ишончини қозонгач КГБ чиларга хос ўйинларини бошлаб юборди.
Ельцин даврида рус халқи йиллар давомида сиғиниб келган коммунистлар ва ҳарбийларнинг ОАВ лари орқали беаёв танқид қилинишига ҳам қарши эди. Путин рус халқининг айнан мана шу кайфиятидан устамонлик билан фойдаланди. Унинг биринчи ўринда қилган иши демократик тамойиллар асосида эркин ишлаётган НТВ телеканалини йўқ қилиш бўлди.
Албатта, буни очиқдан-очиқ зўравонлик билан амалга ошириш Ғарбнинг ғазабини келтириши мумкин эди. Шунинг учун, Путин бу ишни ҳам ўта усталик билан бажарди. У НТВ каналнининг акцияларини ўзининг тарафдорлари томонидан сотиб олинишига эришди. Жамоатчилик телевидениесини, яъни ОРТни деярли давлат телевидениесига айлантирди. Энди унинг олдида Россия думасига ўзининг одамларини олиб келиш масаласи турган эди. Путин бунга ҳам эришди. Бўлиб ўтган навбатдаги сайловдаёқ, Ельцин пайтида маълум даражада ўз овозига эга бўлган «Яблоко» каби демократик руҳдаги сиёсий кучларни ўзининг ФСБ си тарғиботи орқали Думадан супуриб ташлади.
Путин саккиз йил ҳокимиятда турган даврда, ҳокимиятда узоқроқ туриш йўлларини излай бошлади. Бунинг учун Думада кўпчилик овозга эга бўлган тарафдорлари орқали Конституцияга ўзгартиришлар киритишга эришди. Бундай ишни у Марказий Осиёдаги ҳамфикрлари сингари, аввал халқни фалаж ҳолатга келтириб, қонунларни оёқ ости қилиш орқали қилмади. Чунки бундай қилса, халқаро жамоатчиликда бошқача фикрлар уйғониши мумкин эди-да. Шу боис у бир киши бир ёки икки муддат президент бўлиб тургач, бир муддат ўтгандан сўнг, яна бир маротаба президентликка сайланиши учун имкон яратди.
Охир-оқибатда Путин МДҲ даги диктатор ҳамфикрлари сингари рус жамятида танқид қилиб бўлмас кишига айланди. Лекин у бир нарсада адашган эди. Чунки Россия аллақачон, Ельцин пайтидаёқ эркин жамиятга айланиб бўлган эди. Одамлар Медведев пайтида ҳам аслида ҳокимиятни Путин бошқариб турганини билиб туришарди. Шу йиллар давомида Путиннинг оғизда демократик жамият қурамиз деб, аслида мухолиф фикрларга чидай олмаслигини ошкор қилди.
Масалан, Путин 1999 йили Бош вазир былиб тайинланган чоғидаёқ , юз йиллар давомида Россия зулмидан озод бўлиш учун курашаётган чеченларни “террорчилар” деб атади. Ихтиёрий-мажбурий равишда Ельцинни ҳокимиятдан четлатиб, унинг ўрнини эгаллагач, чеченларга қарши уруш бошлади. Йиллар давомида чечен халқининг озодлиги учун курашиб келган Жахар Дудаев, Зелимхон Яндарбиев ва бошқа халқ қаҳрамонларини қатл этди. Унинг назарида Россия сиёсатига қарши бўлган барча чеченлар террорчилар эди. Охир-оқибат Чеченистон ҳокимияти тепасига, халқни қаҳрига учраб, ҳалок бўлган Аҳмад Қодировнинг ўрнига, унинг ўғлини ўтқазиб қўйди. Кейинчалик бутун дунё, қолаверса рус халқи ҳам Путиннинг танқидчиларидан бири, собиқ ФСБ ходимининг Англияда заҳарлаб ўлдирилишига, сайловларда демократик кучларга иқтисодий кўмак берган Ходорковскийнинг узоқ муддатга қамалишига ва Путиннинг яна бир қатор анти демократик ишларига гувоҳ бўлди.
Аста-cекин рус жамиятида Путин сиёсати туфайли пайдо бўлган миллатчилик руҳидаги гуруҳларидан ташқари, демократик жамият қурмай туриб, Россия ҳеч қачон оёққа тура олмаслигини тушуниб етган ёшларнинг янги демократик элитаси шакллана борди. Мана шундай омиллар сабаб, Россия халқи олдида ва бутун жаҳон жамоатчилиги олдида КГБ айғоқчисининг асл башараси намоён бўлди. Оқибатда халқ орасида Путиннинг рейтенги кескин тушиб кетди.
Жамоатчилик илгаридан миллатидан қатъий назар онги, шуури коммунистик ғоялар билан суғорилган кишиларнинг сиёсати бир хил бўлишини жуда яхши билади. Куни кеча Путин тарафдорлари уюштирган митингда сўзга чиққанларнинг аксарияти Россиядаги демократик кучларни Америка маблағ билан таъминлаётганини, уларнинг асосий мақсади Қирғизистон ва Украинада бўлгани каби бу мамлакатда ҳам инқилоб қилиш эканлигини қайта-қайта таъкидладилар. Ҳатто Яқин Шарқдаги халқ норозиликларини ҳам Америка зиммасига юклаб қўйдилар. Бир нарсалар ёдингизга тушаяптими?
Собиқ иттифоқ республикаларининг қайси бирида халқ ҳукумат сиёсатидан норозилик билдириб, кўчага чиқса, ўша мамлакатларнинг тепасида турган Кремль гумашталари дарров буни “Америка уюштираяпти”, дея баланд овозда ташвиқот қила бошлайдилар. Улар ҳеч қачон айбни ўзларидан қидирмайдилар. Буларнинг назарида уларнинг сиёсатига қарши чиққан демократларни Америка пул билан таъминласа, диндорларни «Ал-қоида» пул билан таъминлайди. Ўзлари эса ҳокимиятларини сақлаб қолиш учун халқнинг миллиардлаб маблағини ўзлаштириб юбораётганларини эса, гўёки ҳеч ким билмайди. Агар улар иддао қилаётганларидек, Америка пули билан бутун дунёда демократик ўзгаришлар қилиши мумкин бўлганида, Америка ўз халқлари устидан зулм ўтказаётган диктаторлар раҳбарлик қилаётган мамлакатларнинг аҳолисини улар зулмидан аллақачон озод этган бўларди. Путин ва унинг тарафдорларини юқоридаги иддаолари Америка давлати ва унинг халқи учун қилинган туҳматдан бошқа нарса эмас.
Мен бир нарсага ҳайронман, Путиннинг президент этиб сайланиши олдиндан маълум бўлса ҳам, негадир ҳар сафар Жириновский, Зюганов сингарилар доим президентликка ўз номзодларини қўяверадилар. Демак, улар бу ишлари билан халқаро жамоатчилик олдида Путинни демократик тамойиллар асосида сайланганини исботлашга интиладилар. Яъни, сиёсий ўйин қилаверадилар. Бундай холатни Путиннинг ғоядошлари раҳбарлик қилаётган республикаларда ҳам кўришимиз мумкин. Хуллас, Путин президент этиб сайланади. Сталиннинг бир гапи эсингиздами? У «Биз учун сайловлар муҳим эмас, бюллетенларни санаш муҳим», деган эди. Халқнинг кўпчилиги Путинга қарши овоз берса ҳам, барибир у президентликка «сайланган» бўлиб чиқади. Чунки сайловларга мутасадди бўлганларни барчаси у ва унинг тарафдорлари томонидан тайинланган шахслардир. Лекин Путин сайланган тақдирда ҳам, у ҳокимият тизимини узоқ вақт ушлаб тура олмайди. Устози Сталин ёки Марказий Осиёдаги ҳамфикрларини йўлини тутайин деса, бугунги рус халқи бундан ўн йил олдинги халқ эмас.
Россиядаги кейинги ўзгаришлар Грузиядан ташқари собиқ иттифоқдаги ҳар бир республиканинг сиёсий ҳаётига таъсир қилади. Чунки юқорида айтиб ўтганимиздек, республикаларнинг тепасида турган раҳбарларнинг аксарияти Кремль сабоғини олган, ўз мамлакатларини коммунистчасига бошқараётган шахслардир. Улар бошқараётган республикалар иқтисодиётининг 70-80 фоизи ҳалигача Россия билан боғлиқ. Ривожланган мамлакатлардаги фирма ва компаниялар улар билан ҳеч қачон алоқа қилмайди. Кейинги йигирма йил ичида алоқа қилганлари ҳам, бу ерда мавжуд бўлган коммунистик режим туфайли чиқиб кетишди. Ёки ўз манфаатларига бу фирма ва компаниялар хизмат қилмаслигини билган Кремль гумашталари томонидан ҳайдаб чиқарилди. Улар учун Америка каби ривожланган мамлакатлардан кўра Россия билан ҳар томонлама алоқа қилиш осонроқ. Чунки Россия Америка ва бошқа ривожланган мамлакатлар каби улардан инсон ҳуқуқларига амал қилишни талаб қилмайди.
Қолаверса, ўз халқларини қирғин қилсалар ҳам, уларни Путин каби қоядошлари ҳимоя қилади. Бундай воқеаларни кўп кўрдик. Мана шу омиллар сабаб МДҲ га аъзо бўлган республикаларга бошчилик қилиб турган аксарият раҳбарлар Россия тепасида Путинга ўхшаган қоядошларининг туришидан манфаатдор. Мабодо, ҳокимият тепасига Немцов, Явлинский, Каспаров каби демократик кучлар вакиллари келиб қолса, бу раҳбарларнинг ҳам ҳокимиятдаги умри тугайди. Чунки демократик кучлар буларнинг сиёсати билан келиша олмайди ва ҳеч қачон МДХ га ўхшаган сохта ташкилотлар орқали собиқ иттифоқ республикаларини назорат қилиб турмайди. Россияда йиллар давомида йиғилиб қолган муаммоларни тезда ҳал қилиш каби муҳим вазифа турганда, бу республикалар билан илгариги ҳолатда алоқа қилиш улар учун ортиқча ташвишдир. Бундан ташқари улар Америка каби ривожланган, демократик давлатлар, халқаро жамоатчилик билан алоқаларни мустахкамлайдилар. Албатта, бу ишларнинг амалга ошиши осон кечмайди. Лекин барибир яқин йиллар ичида бу воқеалар содир бўлади. Чунки руслар МДҲ га кирувчи аксарият республикалар аҳолиси сингари қўрқитилган, ҳуқуқлари оммавий равишада поймол қилинган халқ эмас. Улар бугунги кунга келиб, ҳамма нарсани тушуниб етдилар.
Россиядаги демократик кучлар ўз мамлакатларининг оғизда эмас, амалда Америка каби қудратли давлатлар қаторида кўришни истайдилар. Энди уларни бу йўлдан Путиннинг бир ҳовуч тарафдорлари қайтара олмайди.
Хулоса ўрнида шуни айтишимиз мумкинки, Россиядаги ўзгаришлар МДҲ га кирувчи барча республикаларга албатта ўз таъсирини кўрсатади. Лекин бу таъсир қандай кўринишда бўлади, буни фақат вақт кўрсатади.
Носир Зокир.