Абдулазиз Маҳмуднинг “Ўтмиш ва келажак оралиғида” ҳужжатли филми ҳақида
Бизга дину иймон, албатта, аждодларимиздан оғзаки ўтиб келган. Қуръонни билганлар салла ўраб, қироат кетидан рўзғор тебратганлар. Оддий халққа маънавият ва дин ҳикояту ривоятлар айтган боболаридан, энагаларидан ўтганди. Момоларимиз ҳикоя қилиб берганларича, дўзах ва жаннат ўртасида аросат деган саҳро, биёбон бор экан. На у ёқлик-на бу ёқлик инсонлар ана шу аросат саҳросида қиёматгача юрарканлар.
“Ўтмиш ва келажак оралиғида” фильмининг адабий сценарийсини ўқиганимда ана шу нарса ёдимга тушди. Рост ва ёлғон орасида, ёвузлик ва эзгулик орасида, шайтон ва раҳмон ўртасида, олдинга юрай деса, ўтмиш оёғидан тортаётган бир халқ кўзга ташланади.
Абдулазиз Махмуднинг аввалги фильмларини ҳам интернет орқали кўрганмиз. Бу инсон Марказий Осиё халқлари ҳаётининг охирги ярим асрида кечган жуда кўплаб ходисаларни тасмага туширган ва ҳаётнинг “норасмий” томонлари муҳрланган улкан архивга эгадир.
Сир эмас, Марказий Осиё давлатларининг санъати, адабиёти ва, умуман, маданияти гўё олмадай иккига бўлинган. Шеъриятда “антология”лар чоп этилади, аммо унга Рауф Парфи, Ёдгор Обид, Эмин, Усмон, Гульчеҳра Нур, Карим Баҳри, Юсуф Расул, Абдувоҳид Ҳайит ва яна юзлаб шоирлар кирмаган. Буларни энди четда бўлса ҳам бир “муқобил антология” номи остида чоп этиш керак. Санъатда мадҳиябозлар телевизор, радиони тўлдирган, аммо у ерда Шерали Жўраев, Юлдуз Усмонова, Дадахон Ҳасан кўрсатилмайди. Ҳато кейинги пайтлар мустақилликкача ўлиб кетган Ботир Зокиров ҳам таъқиққа тушган.
Худди шундай кино санъатида ҳам бўлиниш бор. “Ўзбекфильм”, “Ўзбектелефильм” сингарилар давлат буюртмаси билан ҳаётни бежаб кўрсатувчи “реклама” кинолар олади. Юзлаб хусусий студиялар қайнона-келин, бой қизга ўйланолмай ўртанган камбағал йигит ишқи ҳақида “рухсат этилган” маиший мавзуларда умри қисқа кинолар олади.
Кинонинг бош вазифаси бўлган ҳаёт ҳақиқатини кўрсатиш Абдулазиз Махмуднинг зиммасида қолган. Унинг бир ўзи давлатнинг шунча киноиндустрияси қилмаган ишни қилиб ётибди. Ўзини хавфга қўйиб бўлса-да. Унинг юртимиздаги оз сонли рост сўзни гапираётган инсонларни тўплаб муҳрлаган икки-уч қисмли фильми менга жуда ёқди ва зиёлилар жим ўтирибди, деган иддаони инкор этди. Менимча, фильм номи “норасмий фикрлар” эди, шекилли.
Кеча фейсбукда бир шоир келтирган ҳикматни ўқидим: “Ҳақиқатни фақат ман этилган китобларда ўқиш мумкин, рухсат этилган китоблар замонасининг тилида сўзлайди, холос”. Рухсат этилган кинолар ҳам ёлғонга қурилар экан. Рост сўзли фильмлар фақат Абдулазиз Махмуднинг фильмлари сингари энтузиастларнинг таваккалчилиги билан юзага келади.
Мазкур “Ўтмиш ва келажак орасида” фильмида ёвузликнинг тарихий, ижтимоий, иқтисодий ва маънавий-психологик илдизлари очилган. 1990 йилги Қирғизистондаги ўзбеклар қирғини билан 2010 йил июнидаги Ошдаги воқеалар жуда чуқур таҳлил этилган.
Оломон психологияси очилган. Мен бундай воқеалар пайти “оқлов” сифатида ҳамиша қалқиб чиқадиган “учинчи кучлар”, “чет элдан туриб уюштиришлар”, “икки халқ айбдор эмас” борасидаги фикрларга тўла қўшилолмайман. Агар бу халқда фасоҳат, фаросат бўлса, чет элдан келганга “ол пулингни, мен ўз биродаримга қўл кўтармайман” дейиши керак. Қачонгача подадай эргашиб кетаверади ҳар шарпага. Учинчи кучлар истаганини қила олса, халқлигимиз, миллатлигимиз қайда қолади?! Бошимизда ақлимиз йўқми?!
Қирғизистонда яқинда энди тожиклар, кавказликлар билан миллий низолар чиққани мазкур фильмнинг долзарблигини исботлайди.
Шу нуқтаи назардан, бу геноцид ҳақида ёзилиши, муҳокама этилиши ва айбдорлар жазоланиши керак.
Аммо фильм бу воқеалар устидан янада юқорига кўтарилиб, умуминсоний муаммоларни кўтарган ва у бошқа давлатларда – Оврўпода ҳам, Осиёда ҳам, Африкада ҳам ҳам намойиш этилса, яхши бўларди.
Албатта, мен уни идеаллаштирмоқчи эмасман. Шахсан менга, собиқ империяни қўмсаш, қайтиш имконсиз бўлган ортга қайрилавериш хуш келмайди. Олдинга интилиш керак. Олдинга интилиш учун ўтмиш сабоқларини чиқариш керак. Фильм шу ҳақдадир.
Мен оз сонли жасоратли инсонларнинг бири бўлган юртдошимиз Абдулазиз Махмудни бу ютуғи билан табриклайман.
Эркин Қодиров