ТАҲРИРИЯТДАН: Жаҳон жамоатчилиги, айниқса, мухолифат вакиллари орасида “Ўзбекистонда зиёлилар йуқ, ёзувчи ва шоирлар ўлган, фикрлайдиган, мавжуд тузим ҳақида ҳақиқатни айтадиган одам қолмаган”, деган хулоса шаклланган. Зиёлилар, олимлар, ёзувчиларда нофаоллик борлиги аниқ. Аммо ҳозирда Ўзбекистон ичкарисида яшаётган зиёлию олимлар орасида юрагида дард билан яшаётганлар, давраларда фикрларини анча очиқ айтаётганлар кўп. Қуйида биз машҳур оператор ва режиссёр Абдулазиз Маҳмуднинг 2005 йили машҳур ёзувчимиз Одил Ёқубов (ҳозирда марҳум), режиссёр ва адиб Учқун Назаров, рассом Баҳодир Жалолов, шоира Гулчеҳра Нуриллаева, тилшунос олим Бахтиёр Исабекдан олган видиоинтервьюни (жузъий қисқартиришлар билан) чоп этмоқдамиз. Гарчи ордан 5ғ6 йил утиб кетган бўлса ҳам, бу интервьюларда айтилган фикрлар долзарблигини йўқотмаган. Агар режиссёр ва журналистларимиз (уларнинг сони мингдан ортиқ)да шу хил интервьюлар бўлса, уларни ҳам чоп этишга тайёрмиз. Келинглар, бирга ишлашайлик!
(Режиссер ва оператор Абдулазиз Махмудов архивидан)
Бахтиёр ИСАБЕКОВ, тилшунос олим: – Демократия тўғрисида гап кетганида Эркин Юсупов ( ТошДУнинг собиқ ректори, ҳозирда марҳум-таҳририят)нинг “Бу ошни ўзларинг пиширдинглар, энди ўзларинг ичаверасизлар”, деган гапи эсингизда бўлса керак. Бу жуда бизнинг савиямиз йўқлигини билдиради. Мен савиямиз йўқ, деганда нимани назарда тутаяпман. У одамлар олим эди. Ҳатто, олимга ҳам миллат манфаати, халқнинг ташвиши бўлмаса, барибир, савиясиз бўлиб қолар экан-да. Якка ҳукмдорликка мойиллик ўзбек психологиясида бор, шекилли. Ана шу якка ҳукмдор ким бўлса ҳам ўшанинг гапига қулоқ солиш, ўшанинг гапини икки қилмаслик…
Эътибор бераётган бўлсангиз ҳозир матбуотда (айтилаётган) ота-онангнинг гапига қулоқ сол, деган гапнинг тагида, асли, ҳукумат бошлиғига қулоқ сол, унинг айтганини қил, деган гап бор. Мен буни пайғамбарлаштириш, дейин десам, баъзан, пайғамбаримизга ҳам қарши чиқишга йўл беришган. Худолаштириш, деганга тилим бормаяпти. Очиғи, фиръавнлаштириш бор, бизда бор.
Маҳаллада, қизиғи шунда-ки, сайлови йўқ демократия бордай. Маҳаллада одамлар узоқ муддат бирга яшаши натижасида аввал бир киши, сунг бир неча киши обрў қозонади. Ҳеч ким сайламайди, тайинламайди уни, лекин, ўз-ўзидан шундай бўлиб қолади. Бундай кишилар мавқеи билан, ақл-идроки билан ўзлари яшаб турган жойда обрўга эга бўлади. У доим маслаҳат берадиган бўлади, унда ҳеч қачон жазо методи йўқ, ҳамма нарса ақл билан қилинади.
Учқун НАЗАРОВ, ёзувчи: – “Домланинг айтганини қил, қилганини қилма!” Нима учун домланинг айтгани ёмон бўлса, мен унинг айтганини қилишим керак. Унинг тили бошқа-ю хатти-ҳаракати бошқа бўлса. Бу – манфур одам. Унақаларнинг гапига қулоқ солиш мумкин эмас. Менинг энг ғазабимни қўзғатадиган мақол шу.
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира: – Ўзимиз маънавият ҳақида гапира туриб, гапимизга амал қилмасак. Халқнинг бошига чиқиб, энди бу бир пода-да, қаерга бошласак кетаверади-да, деб ўйласак – шунинг ўзи катта маънавиятсизликдир. Ҳозирги пайтда қайси соҳани олишингиздан қатъий назар, ҳамма жойда ҳақиқат ўлдирилган, менинг назаримда. Ҳеч ким ҳақиқатни айтолмайди, ҳақиқатни айтишдан қўрқади.
Учқун НАЗАРОВ, ёзувчи, кинорежиссёр: – Хўжакўрсинга қилинади кўп нарса. Шундай одамлар бор-ки, қанчалик қарзга ботиб бўлса ҳам катта тўй ўтказишни ўйлайдилар. Бундайлар оиласининг ҳамда фарзандларининг кейинги ҳаётлари қандай кечиши билан мутлақо ишлари йўқ. Буларнинг ўрнига, боланг мусиқа соҳасида талантли бўлса, унга пианино олиб бер, ўқитувчи ёллаб, чет тилларни ўргат! Ҳозир чет тилларни билмасдан туриб, ҳеч нарсага эришиб бўлмайди.
Тўйларни ортиқча сарф-харажатлар билан ўтказиш катта исрофгарчиликдир. Буни Худоям, бандасиям кечирмайдиган нарса. Нега энди, бизга мана шундай нарсалар эталон бўлиб келаяпти, ибрат сифатида хизмат қилаяпти? Нимага ёмон нарсалар ибрат бўлиши керак, нимага зарарли нарсалар ибрат бўлиши керак, нимага исрофгарчилик ибрат бўлиши керак?! Тушунмайман…
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира: – Жадидларимиз бундан бир асрча олдин айтган гаплар, орадан шунча вақт ўтиб кетган бўлсаям, бажарилмай келмоқда. Демак, ҳалиям халқимиз рўшноликка эришмапти, ҳалиям халқимиз ўзини ақл билан бошқарадиган одамларга эришмапти. Мана шу муаммолар ҳанузгача давом этаётган экан, демак, юк ҳалигача силжимасдан ўша жойида турибди. Сув доимо олдинга қараб, янгиланиб оқади, биз эса, бир жойда қимирламай турибмиз, ҳатто, орқага кетганмиз.
Билмадим, ҳозирги қашшоқликни нима билан оқлаш мумкин, халқнинг ночор аҳволини нима билан оқлаш мумкин эркин сўзнинг йўқлигини нима билан оқлаш мумкин? Ваҳоланки, биз нима учун мустақиллик учун курашгандик, нима учун уни орзу қилгандик. Демак, мустақиллик доим халқнинг елкасига чиқиб олган кичик бир гуруҳ учун керак экан-ки, улар халқни чиройли шиорлар билан алдаган ҳолда ҳамон эскича, ўзининг манфаатидан келиб чиққан ҳолда, бундан бир аср илгаридагидек, бошқариб келмоқда.
Аслида аҳволимиз бундан бир аср илгари қандай бўлса, шундайлигича қолган, яъни, маймунлар йиғлайдиган ҳолатдадир.
Бахтиёр ИСАБЕКОВ, тилшунос олим: – Биздаги ҳозирги мустақиллик ҳукумат доирасидаги мустақиллик бўлиб қолди. Мен мустақиллик, деганда миллат мустақиллигини, миллий мустақилликни назарда тутаман. Миллат мустақиллигига ҳали эришмадик. Бизга демократиянинг сингиб кетолмаётганлигигаям, демократия рўёбга чиқмаётганлигигаям шу сабабчи. Миллий мустақиллик, деган ажойиб бир ғояни давлат мустақиллиги ёки ҳукумат мустақиллигига айлантириб олганлар миллий мустақилликка йўл бермас экан. Шундай экан, ўзбек миллати ҳали Ўзбекистонда ўзининг миллий давлатига эга бўлгани йўқ.
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира: – Маънавиятни ўз мақсадларига хизмат қилдириш учун, менинг назаримда, кўп гапиришаяпти. Лекин, ҳақиқий маънавиятни, халққа хизмат қилиши керак бўлган маънавиятни уйғотиш учун ҳеч нарса қилинаётгани йўқ. Улар маънавиятни миллий дастурларнинг бошига қўйишди. Менинг ҳукуматдан сўрагим келади: нима учун қашшоқлик(дан қутилиш )ни миллий дастурнинг бошига қўймаймиз, нима учун инсон ҳуқуқлари масаласини миллий дастурнинг бошига қўймаймиз, нима учун матбуотнинг эркин эмаслигини миллий дастурнинг бошига қўймаймиз, нима учун суд ва прокуратуранинг фаолият(сизлигини)ини миллий дастурнинг бошига қўймаймиз.
Демак, шундай қилиш давлат тепасида турган кичик бир гуруҳ учун керак экан-ки, бундай муҳим нарсалардан бошқаларни чалғитаётир. Ҳақиқатни гапириш маънавиятнинг биринчи ўриндаги талаби. Бизда эса, ҳақиқатни ҳеч ким айтолмайди. Ҳақиқатни айтиши мумкин бўлган одамлар четга суриб ташланган, ҳақиқатни айтиши мумкин бўлган одамлар қувғинларга учраган, ҳақиқатни айтиши мумкин бўлган одамлар қамоқхоналарда. Афсус, минг афсус!
Баҳодир ЖАЛОЛОВ, рассом:-Ўзбекни ўзбек қилган гўзал, нафис одатларимиз, ҳолатларимиз йўқолиб кетаяпти-да. Тарихимиз бизларга шундай нарсаларни сингдирган. Масалан, Ватанни севиш, ардоқлаш йўқотилаяпти. Бундай нарсалар бошқача бир йўналишга солиниб, саёзлаштирилиб, хорижликларга хўжакўрсин тариқасида тарғиб қилинмоқда. Бундай ўйлаб қарасам ота-боболаримиз бизларни бошқача тарбиялаган, Ватанга бўлган муносабатимиз, халққа бўлган муносабатимиз, бошқа миллатларга бўлган муносабатларимиз бошқача эди. Ҳозир миллатчилик пайдо бўлди. Бу -умуман, хаёлимда йўқ нарса эди. Масалан, мен Олмазор маҳалласида ўсганман. Маҳалламизда ўрис ҳам турарди, татар ҳам турарди, яҳудий ҳам турарди. Улар билан жуда аҳил бўлганмиз.Мустақиллик нимага олиб келди: мана бу – қозоқ, мана бу – ўрис, мана бу бошқа миллат. Биласизми, бу -жудаям ёмон нарса.
Кейинги пайтларда ёшларимиз онгида бошқа миллатларга нисбатан, айниқса, русларга нисбатан ёмон муносабат шакллантирилмоқда. Шунинг учун ҳам рус тили бутунлай эсдан чиқиб кетди. Мен бахтли одам эканман-ки, бошқача муҳитда тарбияландим, ўша вақтлари бутун иттифоққа машҳур бўлган Беньков номли билим юртини, барча республикалардан талабалар келиб ўқишни орзу қиладиган, билим сифатига хорижликлар ҳам тан берадиган, эътироф этадиган Островский номидаги театр – рассомчилик институтини тамомладим. Ҳозир бу иккала ўқув даргоҳиям номи бор-у ўзлари йўқ ҳисоби. Этика ва эстетика арбобларини тайёрлашга жалб этилган бундай жойлар эътибордан мутлақо четда қолиб кетган.
Бахтиёр ИСАБЕКОВ, тилшунос олим:-Дунё ҳукмдорлари ҳукмдорлигининг охирида мен халқимнинг тарихида, қолаверса, дунё тарихида қандай ном қолдираман, деган ташвиши бўларди. Негадир, бизнинг президентда мунақа фикр йўқ! Бу – ҳамма ҳукмдорларга хос эди. Тарихда ёмон ном билан қолмаслик учун охирида
қандайдир яхшиликлар қилардилар улар. Бу эса, бизлардаги бор яхши,
нарсаларни янчиб ташлади. Билмадим, Афинадаги ибодатхонани ёққан ким эди – Геростратмиди, балки, у Герострат йўлини тутаяптими? Лекин, Герострат конкрет нарсани ёққан, бу – миллатнинг удумларини йўққа чиқараяпти. Бизнинг номи улуғ деҳқонимизни фермерга айлантириб, расво қилди. На фермер бўлди, на деҳқон бўлди у. Фермер ўзининг ерига хўжайин одам эди. Илгари олдинги деҳқонларимиз ҳам шундай бўлганлар. Энди уларни фермер қилди-да, мана бунга пахта экасан, мана бунга беда экасан, мана бунчадан ҳосил топширасан, бунчасини бундай нархда оламиз, деб мажбуран белгилаб қўйди. Бу – фермерга пародия бўлди, бу – колхозчидан ҳам ёмон бўлиб кетди.
Халқимнинг мен мақтанадиган битта нарсаси бор, ҳар қандай қора меҳнатдан қочмайди, эртага ўласан, дейишса ҳам, то шунгачаям ишлаб қолай, дейди. Булар менинг гапим эмас, бошқа миллатлар ҳам ўзбекнинг шундай эканлигин эътироф этади, тан олади. Ҳали буни ўлдиролмадик. Бу -миллий сифатдир.
Одил ЁҚУБОВ, ёзувчи:- Ҳозир менинг билишимча, кузатишимча, аёллар илгаригиданам кўп ўзларини ёқиб ташлаяпти, ўлдираяпти. Мен туркистонликман, энди ёшим бир жойга келиб қолгани учун у ёққа кўп боравермайман. Шуни биламан-ки, у томонлардаям пахта экишади, лекин, ким хоҳласагина экади. Баъзан борганимда ҳамқишлоқларим айтишади-ки, иқонликларнинг пахтазорларида ўзбекистонликлар оилалари билан кўчиб бориб ишлашар экан. Мана шу қишлоқдагилар аристократ бўлиб кетишибди, улар пахтага хотинлариниям чиқармайди, болалариниям чиқармайди. Чунки, пахтанинг барча ишларини ўзбекистонликлар ўша ёқда уч-тўрт ойлаб оилалари билан юришиб, бажариб беришади. Иқонликлар пахтага давлат яхши пул тўлайди, шунинг бир қисмини ўзбекистонликларга берамиз, дейишди. Улар (ўзбекистонликлар) қишда келиб суғориб кетишади, баҳорда келиб экиб беришади, чопиғиниям ўзлари қилишади, ҳосилиниям улар теришади дейишди. Иқонликлар бутун оқсуяк бўлиб кетишган. Қишлоқ бошқача бўлиб кетган, одамлар бадавлат бўлиб кетган. Уларнинг териладиган пахта учун бериладиган пули бизникидан беш -олти баравар ортиқ. Бизда эса, бунга арзимаган ҳақ тўлашади. Мен болалигимдан пахта билан аралашиб ўсганман, унинг машаққатларини жуда яхши биламан. Шунинг учун ҳам пахтани – ғўзани ўзбекни қуритган ўсимлик, деб биламан. Уни шоирларимз шеър қилади, композиторларимиз қўшиқ қилади. Ҳар кило пахтани териш учун одам камида юз марта эгилади, унга берилаётган пул эса, юз марта эгилганнинг ўн мартасигаям тўғри келмайди.
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира:- Ижодкор, ёзувчи, шоир халқнинг кўнглидагини айтишга масъул бўлган тоифа. Чунки, ҳукуматнинг куч ишлатиш салоҳиятига эга бўлган воситалари бор, суд, прокуратураси бор. Халқнинг нимаси бор?! Халқни ҳимоялаш ўрнига унинг елкасига миниб олган давлат ўзининг вазифасини бажармаса, халқ кимга суяниши керак. У шундай вазиятда зиёлиларга, шоир – ёзувчиларга суянмоғи мумкин, холос, мен шундай ўйлайман.
Одил ЁҚУБОВ, ёзувчи:- Матбуот эркинлиги, деган гапга биз эътибор бермай қўйдик. Газета -журнал нимага керак?! Ҳаёт бутунлай бошқача-ю радио – телевизорда бошқача қилиб кўрсатилса, бу қандай гап?! Бир пайтлари мен Абдулла Қаҳҳор билан шу мавзуда суҳбатлашиб, ўзим мухбири бўлган “Литературная газета”га чиқаргандим. Ўша мақола анча жанжалга сабаб бўлганди. Лекин, Қаҳҳорга ҳеч ким тегмади-ю, Қаҳҳор ўз ажали билан ўлди-ю, жойи жаннатда бўлсин унинг.
Ҳозир телевизорни кўпчилик кўрмайди, газетани эса, ҳеч ким ўқимай қўйди. Ҳолбуки, бизда ҳозир 590 та газета чиқади. Биронта газетада, вилоят газеталари, туман газеталарида бирон жиддий танқидий мақола кўрмайман. Нима учун буни айтмаслик керак, нима, биз жуда жаҳонга чиқиб кетдикми, яйраб кетдикми?! Бу матбуот эркинлиги, деган шиорга биз ҳам қўшилганмиз, бизам шуни айтганмиз. Бир пайтлари “Ўзбек адабиёти ва санъати” газетасининг тиражи 750 – 800 мингтага чиқиб кетганди. Обкомлар унга обуна бўлишни таъқиқлаб қўйганди, олдин партия гзаетасига ёзиласан деб. Шундай шароитдаям бизларга обуна бўлувчилар сони ниҳоятда кўп эди. Ҳозир “Адабиёт ва санъат” газетаси 4 – 5 минг тиражда чиқади, журналлар 400 – 500 тага тушиб қолди. Хўш, 750 – 800 минг қаёқда-ю 4 – 5 минг қаёқда…
Бундай матбуотдан нима наф, давлатгаям бундай матбуотнинг нима кераги бор! Одамлар олмаса, ўқимаса. Бош газеталаримизнинг тиражиям ўттиз мингга етмайди. Мен журналист, ижодкор сифатида яхши биламан-ки, матбуотда халқнинг дарди айтилсагина – ёзилсагина одамлар унга қизиқади, унга ёзилади, уни ўқийди. Қишлоқдаги одамларнинг газетага ёзилишгаям қурби етмайди.
Шундай шароитда биз нимани ютаяпмиз. Телевизорларимизни қачон бураманг – қўшиқ, лапар, ашула, рақс…
Бизнинг ниятларимизга қарши тураётган, ривожимизга тўғаноқ қўяётган ҳокимларни танқид қилиб турмаса, улар қутуриб кетади, ит бўлиб кетади, амалда шундай бўлаяптиям.
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира:- Қандайдир лавозимлар билан, қандайдир мукофотлар билан, қандайдир орден – медаллар билан ҳукуматга сотилди кўплар. Тўғрироғи, ҳукумат уларни сотиб олди ва уларнинг оғзига кўринмас қулф солиб қўйди. Бу қулфлар туфайли улар энди халқнинг дардини айтиш позициясида эмаслар, улар халқдан бутунлай узоқлашиб кетишди. Мен бунга жуда ачинаман, ўзим ҳурмат қилган ижодкорларнинг халқдан жуда йироқлашганига, халқ билан уларнинг ўртасида жарлик пайдо бўлганига ниҳоятда афсусланаман.
Бахтиёр ИСАБЕКОВ, тилшунос олим:- Мана, масалан, “Ўзбегим”ни ёзган одам Андижонда лоақал битта ўзбек ноҳақ ўлганлигини билмади. Агар, унда миллат туйғуси бўлса эди, битта ўзбекда ҳамма ўзбекни кўра биларди. Унда ўзбекликдан фахрланиш йўқ. Ўзбекнинг дўпписи билан мақтанади, бошқасини гапиради, унда шакл бор-у ўзбекнинг ичи йўқ, ички ўзбек йўқ.
Масалан, мен Абдулла Ориповни ёзишни биладиган бахши, деб атаган бўлардим. Бахшилар хушомадни билмайди, бўлмаса, бундан ўтиб кетишарди. Қаранг, абсурд шу даражага етган-ки, буларга қаҳрамонлик бериб ўтирибди, ҳукумат билан булар бир-бирларига мос. Ахир, қаҳрамонлик дунёвий амалиётда бутун мамлакатнинг тақдирига таъсир қиладиган ҳарбий жасорати учун бериларди-ку! Боринг-ки, масалан, бутун халқнинг тақдирига таъсир қиладиган қурилиш учун берилсин. Абдулла Ориповга нима учун берилди, мухлисларига ароқ ичишни ўргатгани учунми ёки шеърида бир нарса борми…
Булар – чўққи бўлсинми? Агар, Навоий ижод қилган адабиётда бу чўққи бўлса, билмадим. Шу ерда Муҳаммад Солиҳнинг битта гапи бор. Мен айнан айтаётганим йўқ, мазмунини айтаяпман: ўзбек адабиётида шоир бўлиш оғир, негаки, бу ёқда Навоий, деган ўлчов туради. Шундай вазиятда шоир бўлиш оғир, деган чиройли бир гапи бор.
Демак, булар ўлчовсиз иш қиладиганлардир. Улар ўзбек адабиёти майдонидан эмас, совет адабиёти майдонидан ижодга кириб келганлар. Буларгина эмас, Ғафур Ғулом ҳам, Уйғун ҳам, булар ҳаммаси совет адабиётининг вакиллари. Абдулла Орипов ҳам шулар тоифасидан. Уларда туйғудан кўра сиёсат кучли. Мен ўзимнинг ўйлаганимни эмас, сизнинг кўнглингизга қараб ёзсам, бу, энди – ижод эмас, балки, хушомад бўлади.
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира: – Мен бир доно одамдан сўрадим-ки, нега мен бирон одамнинг кўчада осилиб турган мевасидан биттасини олсам, ўша куни менинг уйимдан камида минг сўм йўққа ё ҳаромга чиқади. Булар эса, мамлакатни жар ёқасига келтириб қўйишди, нега буларни ҳеч нарса урмайди, нега булар жазоланмаяпти, десам, ўша доно одам айтди-ки, ҳалол бор жойдан ҳаром қочади, ҳаром бор жойдан эса, ҳалол қочади.
Кўраяпсизми, бизда ҳаром ҳозир ҳаммаёқни шу даражада эгаллаб олган-ки, ҳалолга, ҳақиқатга, адолатга ҳеч қандай ўрин йўқ. Бу жамиятда ҳозир ўрин йўқ.
Ўйлайманки, илгари жадидлар қандай ўлдирилган, қамоқларга ташланган бўлсалар ҳозирги уларнинг издошлари ҳам шундай жазоларга дучор қилинмоқда. “Эрк”чилар, “Бирлик”чилар ҳам ҳар томонлама тазйиқ ва қувғинларга маҳкум этилдилар.
Одил ЁҚУБОВ, ёзувчи:- Баъзан эшитиб қоламиз: битта мақола учунгина ишдан кетди, деган гапни. Нимага ишдан кетди, деб сўрасангиз фалон мақола чиққанди, шу катталарга ёқмапти, дейишади. Ҳозир ишдан кетиш ҳам ўлим билан баравар бўлиб қолди. Бола-чақасини шунинг ортидан боқиб ўтирган одамнинг тақдири не кечади. У, майли, муҳаррир бўлсин ё бошқа бўлсин. Мен муҳаррирларнинг ҳаммасиниям ёмонлай олмайман. Муҳарриргаям муҳит бўлиши керак, унга айт, қўрқмай айтавер, деган гап бўлиши керак. Бу тепадан айтилиши зарур. Тепаям камчиликлар айтилганда дарғазаб бўлиши керак эмас.
Президент ўзи бориб ҳокимларнинг шунақа даҳшатли ишларини фош қилиб ишдан олаяпти-ку! Шуни адабиёт олдинроқ айтса бўлмайдими, журналистлар айтса бўлмайдими. Бундай нарсалар биров ишдан кетганидан кейингина пайдо бўлади, шундан кейингина ёза бошлаймиз.
Жамиятда рўй бераётган воқеаларга, адолатсизликларга, жиноятларга ёзувчилар, шоирлар масъулдирлар. Мен сизга яна айтаман: ёзувчиям инсон, одам, банда, у бекорга ожиз банда, дейилмайди. Биз ёзаверамиз, ёзувчилар, шоирлар ёлғон ёзади, улар тепага қараб қолган, деб. Улар ҳам ожиз банда, биринчидан, бола – чақаси бор.
Энди шу йўлга бус-бутун шўнғиб кетмаслик керак. Ёзувчиям, шоирам яхши гапнинг қули. Улар ҳам бошқалар каби унвонларни, яхши гапларни ёқтиради. Мен ўйлайман-ки, аслида мана шу унвонлар ҳам ўзи керак эмас нарса экан. Унвонлар уларни олганларга обрў келтиради, лекин, сохта обрў келтиради, ҳақиқий эмас.
Ҳали вақтлар келади-ки, бундай шоирларга, ёзувчиларга ким бўлганлиги айтилади, беш марта қаҳрамон бўлсаям айтилади. Шунинг учун ҳаёт билан, ҳақиқат билан ўйнашиб бўлмайди. Яхшиси, чеккага чиқиб олиш керак. Демак, ёзганингиз ёқмас экан, бошқа нима қиласиз. Мана, бизда ёзувчилар уюшмаси бор, ўлик ёзувчилар уюшмаси. Мен ўз давримда яхши бўлган демоқчи эмасман. Лекин, ўша пайтларда Нишоновлар ҳам келиб ёзувчилар олдида ҳисобот берарди. Горкомнинг залига одамлар сиғмай кетарди ва истаган саволларини беришарди. Нишонов бўлсин, Раъно Абдуллаева бўлсин, уларга жавоб қайтаришарди.
Ҳозир мутлақо ундай эмас. Бир давлат маслаҳатчиси бор, адабиёт билан шуғулланадиган, исмини айтмайман, йигирма йилдан бери ишлайди. Ўшаям маслаҳат бериб турса керак-да…
Баъзан ўйлаб қоламан: бир қанчамиз қаҳрамон бўлиб кетдик. Лекин, шундан кейин бундай қаҳрамонларимиз, лоақал, биронтаям яхши шеър ёзмадилар. Илгариям шоирлардан ҳукуматга нисбатан яхши муносабат талаб қилинарди. Шароф ака давридаям, ундан олдинги даврлардаям. Унвонлар бериларди, мукофотлар бериларди. Бундай ўйлаб қарасам, ёзувчиларга, шоирларга унвонлар керак эмас экан. Ахир, Алишер Навоий ҳам, Қодирий ҳам, Чўлпон ҳам, бошқалар ҳам ҳеч қандай унвонларсиз ўтишди-ку! Унвон олса, ўшалар олишлари керак эди.
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира:- Донолардан бири айтган экан-ки, сен гуноҳсизман, деб айтаяпсан, лекин, шунча нарсани кўриб, ҳеч нарса демадинг-ку, демак, гуноҳнинг катта бир қисмиям сенинг зиммангда. Ҳозир масъул кимсаларнинг бўлаётган адолатсизликларни, қотилликларни, ноҳақликларни, жаллодликларни кўриб туриб индамасликларини ҳеч нарса билан оқлаб, бундайларни кечириб бўлмайди.
Бахтиёр ИСАБЕКОВ, тилшунос олим:- Биринчидан, у (яъни, президент – таҳририят) шундай қилди-ки, Ўзбекистондаги ўзбек фақат Ўзбекистоннигина билади, географияга айлантирди ватанни. Ватан тушунчаси географик тушунча бўлиб қолди, бизда. Ҳозир ўзбек халқи учта алифбода ёзади, миллат битта – алифбо учта. Шунингдек, тўрт хил тизимда ўқийди.
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира:- Зиёли, бу – зиёси бор одам, зиё эса, халққа тарқатилиши керак, халқнинг қалбини ёритиши керак, халқнинг бошида қуёш бўлиб порлаши керак. Ваҳоланки, шундай халққа йўналтирилган нури йўқ экан, уларни нима, деб аташни билмадим. Эҳтимол улар ўзларини зиёли, деб ҳисоблашар. Эҳтимол, халқимизнинг маълум тоифаси ҳам, бошқалар ҳам уларни зиёли ҳисоблашар… Лекин, шахсан, мен уларни зиёли, деб аташга ўйланиб қоламан.
Бахтиёр ИСАБЕКОВ, тилшунос олим:-Ҳозир зиёлилар курашмаяпти, деганлари бор гап, негаки, ҳақиқий зиёлиларнинг ўрнини амалпарастлар – ҳукуматпарастлар эгаллаб олганлар. Илгари, совет замонидаям, ҳозир ҳам шундай бўлган. Мен ҳозирги ҳукуматниям совет ҳукуматининг давомчиси сифатида биламан. Бунга суфийлик нуқтаи назаридан қараганда – нафс устун, манфаат устун, ҳақиқий маънодаги миллат тушунчаси йўқ. Умуман, бизда миллат тушунчаси йўқ. Рус босқини, совет даври вақтида бизда миллий туйғуни янчиб ташлашди.
Учқун НАЗАРОВ, ёзувчи, кинорежиссёр:- Президент бир пайтлари айтганди-ки, нон қиммат бўлмайди, агар, нон қиммат бўлса, қўлимни чопиб ташланглар, деган мазмунда гап айтганини телевизорда кўрганман ўша вақтларда. Аслида, нон қиммат бўлиб кетди-ку! Президет иқтисодчи бўлса, айтиши керак эди-ку, агар, бошқа нарсалар қимматлашса, нон ҳам қимматлашиши мумкин, мен уни сунъий равишда ушлаб туролмайман, агар, шундай қилсам иқтисодга қарши ҳаракат қилган бўламан, деб. Лекин, ёлғон нарсаларни айтиб, сунъий нарсаларни айтиб, сохта нарсаларни айтиб, халқнинг кўнглини вақтинчп кўтаришнинг нима кераги бор эди?!
Бахтиёр ИСАБЕКОВ, тилшунос олим:- Бу (яъни, Каримов- таҳририят) қандай қилиб Амир Темур бўлади. Ахир, ҳамма ёқни алдаб турган бўлса, алдаётгани аҳмоқ одамгаям кўриниб турган бўлса! Алдаш билан Амир Темур бўлиб, унинг шиорига амал қилиб бўладими?! Битта – иккита нарсанинг, халқнинг кўз ёши ҳисобига қурилган, халқнинг очлиги ҳисобига қурилган нарсаларнинг ҳисобига Амир Темур бўладиган бўлса, тушунмайман…
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира:- Менинг назаримда, халқни сева билиш ҳам Оллоҳ томонидан берилган бир истеъдод-ки, давлатимиз тепасида турган раҳбарлар ана шу истеъдоддан маҳрумдирлар. Уларга Худо бундай истеъдодни бермаган. Уларда, аксинча, ўзларини ўйлаш истеъдоди, худбинлик истеъдоди устун. Мен баъзан ўйлаб қоламан: давлат тепасида ўтирган ўша одамлар аҳмоқ эмас, жудаям ақлли. Лекин, уларнинг ақли эзгуликка эмас, ёмонликка хизмат қилаяпти, қирғинларга хизмат қилаяпти, халқнинг ҳуқуқини поймол этишларга хизмат қилаяпти.
Тасаввуримга, кўпинча, СССР давридаги тузум, тўғрироғи, СССР давридаги тизим келади, Сталин вақтидаги тизим келади-ки, сабаби, ҳамма оғизлар беркилган, гапирадиган оғизларнинг эгалари йўқотишга маҳкум қилинган. Ҳозирги тизимга қараб туриб, СССРдаги сталинчиликни эслаймиз. Биз мустақилмиз, биз ўзимизга хос, ўзимизга мос йўлга эгамиз, деган гаплар, шунчаки, бир ниқоб, халқнинг кўзига чиройли қилиб кўрсатиш учун ниқоб…
Одил ЁҚУБОВ, ёзувчи: – Ҳозир бизни бошқариб турганлар калта ўйлайдилар. Улар, балки, юзга киришар. Аммо, бу ёш ҳаммагаям насиб этавермайди, ўн минг, ҳатто, юз мингдан битта одам юз ёшга етиши мумкин. Эндиликда, бугун нима бўлсаям яшаб қолай, деган маънода ижод қилиш тўғри келмайди.
Бахтиёр ИСАБЕКОВ, тилшунос олим:- Бу (яъни, Каримов-таҳририят) Ақаевни (Қирғизистоннинг собиқ президенти) қочди, деб ёмонлаганидан билдим-ки, агар, шундай воқеа Ўзбекситонда юз берса, у аяб ўтирмас экан. Бироқ, Ақаев миллатини аяди, ахир, уям ҳеч бўлмаганда ўзининг ҳимояси учун битта взвод қўйишга кучи етарди-ку!
Яна айтаман: ўтирган ҳукуматда миллат йўқ, бизга миллий ҳукумат керак эди. Уларнинг миллати – амал, мансаб. Имкони борича ўз ўрнида кўпроқ ўтириш – уларнинг асосий мақсадлари. Мен унинг (мазкур ўринда Ўзбекистоннинг ҳозирги президенти назарда тутилмоқда) гапини, кўнглидагини гапини айтсам шундай: “Мендан кейин дунёни сув босиб кетмайдими, менга барибир!”
Эртага миллат бош кўтариб чиқадиган бўлса, у (яъни Каримов) қўйни қиргандай қиради. Дарвоқе, қўйниям чўпон қирдиргани қўймайди. Демак, қўйчаям қадримиз йўқ. Лекин, нима қиламиз – бошимизга шундай одам келиб қолган экан. Ҳозир, очиғини айтадиган бўлсак, айнан, ўзбек миллатининг геноциди кетаяпти. Маънавий жиҳатдан ҳам, жисмоний жиҳатдан ҳам геноцид!
Мухолифатнинг расвосини чиқара билди. Буларнинг ҳаммаси, нагадир, Каримов ҳукуматининг ҳаракатига ўхшаб кетади. Оддий бир нарса: бирининг ўрнига иккинчиси келиш, деган гап йўқ. Ўзининг ўрнига маҳкам ёпишиб олади.
Балки, юқоридагилар алмашиб турганларида эндиги аҳволга тушмасмидик. Бундай амалдорлар ўзлари эгаллаб турган мансаблар фақат калтак келтирсаям, ҳукуматдагидай фойда бермасаям ўрнини бошқаларга бўшатиб бергиси келмайди. Оддий бир мисол: ҳатто, ҳамма нарсани тозалайдиган сув ҳам узоқ муддат бир жойда туриб қолса – сасийди.
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира:- Бир пайтлари шофёрликка ўқиганимда бир одам айтиб қолди-ки, қани эди, мен машина ҳайдаётганимда теварак – атрофимда ўзим ва машинамдан бошқа ҳеч ким бўлмаса.
Бизнинг ҳозирги давлат бошлиқлари учун ҳам халқнинг ғамини ўйлайдиганлар шундай ортиқча бўлиб қолдилар. Биз эндиликда билдик-ки, биз мустақилликка оғизда-ю қоғоздагина эришибмиз, амалда мустақилликка эришмабмиз. Негаки, бизнинг халқимиз илгаригидан ҳам қашшоқ, илгаригидан нотавон, илгаригидан ҳам бечора.
Одил ЁҚУБОВ, ёзувчи:- Бир марта ҳозирги раҳбаримиз мениям Москвага самолётда бирга олиб кетган. Шунда уч соат давомида ёлғиз гаплашиб кетганмиз. У одамлар ўзи ҳақида қандай фикрда эканлиги билан қизиқди, бошқача, нотўғри ўйламасликлари учун Мирсаидов(собиқ ўринбосари)га нисбатан, у қанчалик ёмон ишлар қилган бўлсаям, ҳеч қандай чора кўрмаганлигини таъкидлади. Мен ўшанда ундан кўп нарсаларни кутганман. Афсус, ишончларим мутлақо оқланмади.
Гулчеҳра НУРУЛЛАЕВА, шоира: – Ўзбекистон шундай бир жар ёқасига олиб келиб қўйилган-ки, унинг эртаси қандай бўлишини мен тасаввур қилолмайман. Агарда, ҳақиқий оппозицияга йўл берилмас экан, унинг эртасини тасаввур қилиш қийин. Шу кунгача эса, йўл берилгани йўқ!
Яхшиси, мен бир шеър ёзган эдим, шу шеърни ўқиб, бугунги мулоқотимизга нуқта қўя қолсак. Бу шеър бугунги кун ҳақида, Ўзбекистоннинг бугуни ҳақида:
Ўғирланди ёзнинг гул иси,
Оқ қишларнинг ярақлашлари.
Ўғирланди юзлар кулгуси,
Нигоҳларнинг чарақлашлари.
Ўғирланди меҳрли сўзлар,
Мулозимат, саломлар, ҳатто!
Етти ётга айландик бизлар,
О, бу – хато, шайтоний хато!
Гўзал эди – ҳаёлар парда,
Бир – бировга меҳр тутишлар.
Урф энди кўча – кўйларда,
Танимасга ўхшаб ўтишлар.
Умидларга ёприлди шира,
Оловларга айланди қўшиқ.
Йиғлашингдан наф йўқ, Гулчеҳра,
Ўғирланган юртнинг ҳоли шу!
2005 йил Тошкент.