(Мақолада шоирнинг илк ижодини атрофлича таҳлил этиш учун трактат усулини қўлладик )
Хайрихох мунаккид: Юсуф Жуманинг «Ҳақиқатнинг олтин олмаси» номли илк китоби, гарчи шўро цензураси мавжуд пайтда чоп этилган булсада, унда шоир ижоди хакида тасаввур берадиган яхши шеърлар кўп. Китобнинг номи ичидаги шеърларнинг руҳини белгилайди: улар хакикат, унга етишиш кийинчиликлари, адолатли хаётга эришишда учрайдиган нохуш холатлар хакида. «Хакикатнинг олтин олмаси» шеърининг ўзида шундай мисралар бор:
Эртакда қаҳрамон тугатди оҳир
Ёлғончи зотининг ҳамма – ҳаммасин.
Муродга муяссар шу боис ботир –
Топди ҳақиқатнинг олтин олмасин.
Шундан сўнг ёш шоир ёлғончилар бор дунёда инсон ҳаёти мураккаблашиши, худди шу алдовлар туфайли «ёлгонлардан зада халол инсонлар»нинго турмуши қийинлашиши ифодаланади. Шоир хулоса килади:
Оддий одам эмас, президент, ахир!
Майда ёлғонлардан сўйламай майли,
Ўт тушган хашакдек ёнган диёрлар
Ёлғончи туфайли, ёлғон туфайли.
Табаррук олмани кўрардик бешак,
Ёлғончи зотининг битса ҳаммаси.
Улардан қутулган, уларсиз қолган
Замин – ҳақиқатнинг олтин олмаси.
Ёлғон – хакикатнинг зидди! У яшар экан, жамиятда халоллик хам, тараккиёт хам булмайди, демокчи булади шоир. Тупламда кузга ташланадиган хусусиятлардан Яна бири, журъаткорликдир. Шоир узи хакикат деб билган фикр ва хиссиётларни бироз соддарок шаклда руйи рост шеърга солади. Дарвоке, тупламда ижодкор ва шахснинг журъати хакида шундай сатрлар бор:
Журъат боис бўлиб, мард таратар шон!
Журъат осмонни забт этмоққа қодир.
Бежуръатдан асло чиқмас қаҳрамон .
Бежуръатдан асло чиқмайди шоир!
Каттиккул мунаккид: Фикр яхши аммо кандайдир ута оддий, одмирокмией…
Хайрихох мунаккид: Шериятда оддийлик фазилат саналади. Одми деганингизга унчалик кушилмайман.
Гулчехра Нуриллаева: У дастлабки шеърлариданоқ журъаткор, бемусора курашчан эди. Йиллар ўтиб бу рух ошса ошдики асло камаймади. Жанговар шеърлар айни пайтда ўша равон халқона ва таъсирчан эди.
Хайрихох мунаккид: Юсуф Жума дастлабки шеърларида, Сиз билан биз юкорида тилга олган Завкий ва Аваз Ўтар каби қатор мумтоз шоирлар ва Абдулла Ориф, Эркин Вохид сингари устозлари, (узи бу шоирларни устоз деб билар ва Тошкентга келганда улар Билан учрашиб турарди) шунингдек, Сулаймон Рахмон, Шавкат Раҳмон, Усмон Азимов, Мирза Кенжабоев сингари тенгдошлари Билан бирга замон нафасини ҳис этиб, айрим мураккабликлар, қинғирликлар, бадбин, харомхур одамлар хусусида ҳаққоний фикр-туйғуларни оригинал йўсинда илгари суришга ҳаракат қилган. Бу ҳаракат энг аввало мажозий йўсинда ёзилган «Антиқа қуртлар», «Сувараклар фалсафаси» сингари шеърларида, шунингдек, Ватан ва халқ, ёлғон ва сохтакорлик ҳақидаги назмларида сезилади.
Каттиккул танкидчи: Исботи билан, мисоллар билан гапирсангиз янада ишончли буларди.
Хайрихох мунаккид: Майли, гапни «Антика куртлар»дан бошлайлик, булмаса. Унда, табиатдаги энг яхши меваларнинг ичига кириб олиб уларни ичдан емирувчи Қуртлар ҳақида гап кетади. Шоир уларни ҳалол меҳнат қилмай яхши еб-ичадиган, мудом айш-ишрат билан машғул харотомок одамларга ўхшатади. Шоир давом этади: «Дунё қонунлари; о, қанчалар жўн, Мутлоқ йўқотишга топилмас чора. Улар емоқ билан оввора ҳар кун, Деҳқон экмоқ билан хар кун овора”. Шоир худи юкориданги шеърда ёлгонни йукотишга даъват этгандай, бу ерда харомхурларни йукотишга ундайди. Чинакам инсон ҳаромхўр, порахур, текинтомокларга қарши курашни бир зум ҳам тўхтатмаслиги лозим…Юсуф Жума сатрлар ботинида айтмокчи булган фикр шу! Журъат билан айтилган ҳаққоний фикрлар, юкорида саналган («Сувараклар фалсафаси») ва саналамаган («Нейтрон бомбаси хусусида сўз», «Ватан») шеърларида ўзининг теран ифодасини топган…
Каттиккул танкидчи: Биринчи тупламдаги шеърларни каттик мактаб юбормаяпсизми?! Ахир бу шеърлардан бир канчалари Абдулла Ориф шеърлари таъсирида ёзилганку!
Хайрихох мунаккид: Шошилманг, Сиз айтган фикрни бир пайтлар (1985 йили Чоп этилган «Хакикат ва бадиият кудрати» номли китобимда) менинг узим хам айтганман. Хар бир ёш шоир дастлабки ижодида кайсидир шоирнинг таъсирига тушиши мумкин. Уша пайтлари Юсуфнинг баъзи шеърларида, фикрлаш йусинида Абдулла Орифга таклид бор эди. Аммо у кейинги ижоди билан бу таъсирдан чикиб кетди. Шу тупламнинг узида хам биз хали Сиз билан мухокама килишга улгурмаган катор ижобий хусусиятлар бор. Уша пайтлар Эркин Вохид, Абдулла Ориф каби шоирларнинг айрим шеърларини ( «Узбегим»ни, «Мен нечун севаман Узбекистонни») хисобга олмаганда, купчилик шоирларнинг Ватан туйгусига муносабати ўзгача эди. Улар мени ватаним совет иттифоки деб ёзарди. Хатто «Менинг Россиям» деб шеърий китоб чикарган узбеклар бор эди. Юсуф Жума юкоридаги икки шоирнинг шеъриятдаги анаъналарини давом эттириб, янги боскичга олиб чикди. Ватаннинг янгича шеърий таърифини яратди.
Ватан тўрт нарсадан иборат экан:
Ғурур, туғилган жой, она тил, эркдан!
Тўғилган маъвонгда вужудинг яшар,
Кудратинг ғурурда муқим, муқаррар!
Она тилда яшар калбинг устувор,
Эркда камолотинг яшар баркарор.
Шулардан биттаси бўлмадими, бас,
Демак, ўша Ватан мукаммал эмас.
Дилимда ҳар қачон ёлғиз армоним:
Мангу мукаммал бўл, Ўзбекистоним! –
Ҳали СССР «гуллаб яшнаётган» пайтдаёқ она ватанда, халкда ғурур, она тил, эрк йўқлигини шу услубда айтиш мана-ман деган шоирнинг ҳам қўлидан келмаган. Мукаммал Ватан учун, мустақиллик учун кураш – Юсуф Жуманинг кураш фалсафаси… Ҳаётининг мазмуни…
Каттиккул танкидчи: Аслида шеърда кураш фалсафаси нозик бадиият пардаларига ураб берилиши хам керак. Шундагина у шеърхонга каттик таъсир килади.
Гулчехра Нуриллаева: Масаланинг иккинчи томони хам бор. Агар кишининг юрагида Ватан, халк учун курашиш олови булмаса ёки бу ут сусайган булса, унга хеч бир фикр таъсир килмаслиги мумкин.
Хайрихох мунаккид: Учинчи томони шундаки, (Каттиккул танкидчига) Сиз барча шеърларга Чулпон ёки Усмон Носирниннг рамзий-мажозий ёки Рауф Парфи, Мухаммад Солихларнинг модерн шаклида ёзилган шеърларига карагандай караяпсиз. Аммо адабиётда замон рухини ифодалайдиган, бирда адресли, бирда адрессиз ёзилган публицистик шеърлар хам бор. Бу хил асарлар адабиёт учун халкнинг онгини ошириш учун жуда-жуда мухимдир. Аслида Юсуфнинг илк шеърлари юкорида саналган мумтоз шоирлар (Аваз Утар, Завкий ва), Абдулла Орифнинг танкидий рухдаги ёки Усмон Азимнинг публицистик маъно касб этгувчи назмларига нимаси биландир рухан якин. Колаверса, Юсуф Жуманинг замон вокеалари таъсирида ёзилган публицистик шеърлари билан бирга ишқий лирикаси ёки хаётий-фалсафий маъно касб этган назмлари хам бор. Масалан, унинг «Ота не курдингиз даладан булак», шеъри умр буйи мехнатдан боши чикмаган, «тердан энгил боши жикка хул» булиб юрадиган узбек дехконининг рамзий сувратидир. Ёки унинг «Нега кизлар юзи кизарар экан…», «Киз узатган она кушиги» шеърларида аёлларимизнинг нозик рухий олами акс этган:
Нега қизлар юзи қизарар экан?
Тундаги тушларнинг изларимикан?
Ким билади дейсиз, йигит “севдим” дегач,
Ичда “мен ҳам” деган сўзларимикан?
Нега қизлар юзи қизарар экан?
Наҳот бунинг сирли боиси бўлса?
Ким билади дейсиз, қизарган жойдан
Бехос бериб қўйган, балки, илк бўса.
Нега қизлар юзи қизарар экан?
Бу ҳаё рангидир, бермоқ керак тан!
Балки, баҳор боис … сабаблар бисёр,
Ариқ ёқасида жийда гуллаган.
Ўша қизилликдир, дўстлар, дунёда –
Ёқтирган ранглари кўзларимизнинг.
Нима боис бўлса, бўлсин ва лекин
Юзи қизил бўлсин қизларимизнинг!
Бу ерда халкимизнинг «кишининг эли олдида юзи кизил булсин», яъни уяладиган иш килмасин, деган фикрининг миллий ифодаси бор. Демак, шоирнинг шеърларида миллатимиз вакилларининг рухий олами акс этган. «Киз узатган она кушиги» шеъридаги куйидаги мисралларни укиб курайлик:
Тунлар қуёш каби, уйқум бедарак,
Ётоғингга боқдим … турибди бўм-бўш.
Лекин юрагимда ўзга бир истак:
Сен тушган жойингга бир тоғ бўлиб туш.
Севинчдан кўз ёшим лим-лим, қизгинам:
Яшасанг тоғ каби муқим, қизгинам.
Ҳаётнинг инъоми – сенсан, фарзандим,
Сени алишмасман минг ҳумо қушга.
Эй, қалбим парчаси, суюк дилбандим,
Етар, кириб турсам сен кўрган тушга.
Оқ сутим қўлласин сени, қизгинам,
Иқболга йўлласин сени, қизгинам!
Аёл толеъида иккита ватан,
Бири киндик қони тўкилган ошён.
Бири қанча-қанча армонлар билан
Келин бўлиб тушган қутлуғ хонадон,
Ғафлат шаробидан ичма, қизгинам,
Бири деб биридан кечма, қизгинам.
Табиб табиб эмас, дард чеккан табиб:
Ҳаёт йиғлатса ҳам фарзанд кулдирар.
Дунёда бўлолмас барча дўст, ҳабиб,
Бахтинг кемтигин кўп фарзанд тўлдирар.
Фарзандинг бир этак бўлсин, қизгинам,
Пешонангда ойлар кулсин, қизгинам…
Десанг, онам бўлсин бедард, беармон,
Ҳамда бу дунёдан ўтмасин нохуш,
Пок яша, мард яша, азиз болажон,
Ва тушган жойингга бир тоғ бўлиб туш.
Севинчдан кўз ёшим лим-лим, қизгинам:
Яшасанг тоғ каби муқим, қизгинам.
Бу ерда киз узатган онанинг изтироблари, (ахир у суюкли кизини «бировга» бериб юборди) айни замонда, она учун узбекона бахт нима эканлиги («фарзандинг бир этак булсин кизгинам»)нинг шеърий таърифи бор.
Каттиккул танкидчи: Гапларингизда жон бор, аммо менга шоирнинг она тилидан, «ок сутим кулласин», дейиши маъкул эмас.Сизга колса, хамма шеърини, шу жумладан, Ленин, Кремл хакидаги шеърларини хам мактайверасиз.
Хайрихох мунаккид: Сал инсоф билан гапиринг, бу хил шеърларда яхши, зарур фикр шеърий ифодасини топган булса, макташим мумкин. Аслида Ленин ва Кремл хакида уша пайтнинг мана-мен деган шоирлари ёзишган. Абдулла Ориф ва Эркин Вохид хам четда колмаган. Юсуф хам шулардан бири. Аммо инсоф билан айтганда бу шоирлар ижодининг бош йуналишини шу хил шеърлар белгиламайди. Ошкоралик йилларида Ленин хакидаги шеърлари хозирги замонга мос булмай колганини Юсуфга эслатганимда, чет қишлоқда яшаётгани учун Ленин ҳақида Москвада чиқаётган мақолалар билан таниш эмаслигини айтганди. «Ленин, мен учун образ, ҳақиқат тимсоли, компартия (айникса, Горбачев пайтидагиси) хозирги Ўзбекистон ҳукуматидан покроқ ва ҳақиқатпарварроқ» деганди. Юсуф каби чекка қишлоқда юриб шеър ёзаётган шоирнинг сиёсий ва бадиий савиаси замон даражасида булганининг узи катта вокеа эмасми?
Каттиккул танкидчи: Сиз Юсуф Жумани яхши курасиз. Уни хар бир харакатидан яхшилик кидирасиз, барча шеърларида хакикатни куйлаган деб уйлайсиз. Аслида уша тупламдаги шеърларда дард кам, кураш рухи хам Сиз айтгандагидан кура заиф.
Хайрихох мунаккид: Сиз «уша тупламдаги шеърларда дард кам, кураш рухи хам Сиз айтгандагидан кура заиф» деганингизда? Тупламга, балки, цензура ва балким, мухаррир талаби Билан кирмай колган шеърлари хам борлигини хисобга олмаяпсиз. Хозирда уша китобга кирмай қолган шеърлар сайтларда чикаяпти. Бу шеърлардан Юсуф Жуманинг ижодида кейинчалик гурриллаб ёнган кураш оловининг бошка шоирларда учрамаган учкунлари борлиги маълум буляпти. Мана (ўша тўпламга кирмай қолган бир) дардсиз одамлар хакидаги шеърида нима деб ёзган:
Бедард – оламдаги энг эғир бемор,
Унинг қалби бўм – бўш, йўқдир, тилаги.
Асло дард чекмайди, ўтди деб баҳор,
Дард чекмас сўнди, деб, Пабло юраги.
(1979-йил)
Бу сатрлар ва пастрокда келтириладиган мисралар Юсуфнинг дастлабки шеърларида кураш рухи йук, ёки кам», деб уйлайдиганларга жавоблардир. Шоирнинг 1982 йил ёзилган “Амир Музаффарга келган имзосиз мактубдан кўчирма” шеърини олайлик. Юсуф Жума шеъриятимиздаги анъанага мувофиқ, гапларини тарихга, ўтмишдаги шахсларга (Бу уринда Бухоро амри Амир Музаффарга) боғлаб ифода этяпти. Шеър шундай бошланади:
Сен от мингандирсан, жилови ёвда,
Гўё танинг тахтда, бошинг оловда.
Шул тахт деб қўйгансан халқни гаровда,
Сенинг амирлигинг қолдими амир!
Шундан сўнг шоир Ўзбекистоннинг қуллигини кўрсатиш учун, “Юртни амир эмас, ғаним” сўраганини, халқимизни талаб, хўрлаётганини, амир аслида чор хукумати кулидаги қўғирчоқ эканлигини кўрсатади. Шеърнинг кейинги бандларидан бирида амирга бир ватандош, юртдош сифатида мурожаат қилади:
Амирмисан, юртинг сўзингда бўлсин!
Халқим кўз мардуми, кўзингда бўлсин!
От минсанг жилови ўзингда бўлсин!
Сенинг амирлигинг қолдими ахир?!!!
(1982 йил)
Каттиккул мунаккид: Бу шеър ёзилган пайтда шуро замони эди. Шўро даврида ҳукумат халқни озод деб тарғиб қилар, газеталар, радио ва телевидение “Ўзбекистонни тенглар ичра тенг” деб жар соларди.
Хайрихох мунаккид: Бизнингча бу жар солишларда озгина ҳақиқат ҳам бор эди. Халқ ҳозиргидай эрксиз эмас, амалдорга икки букилиб таъзим қилмас, номоз ўқиганлар кам бўлсада, оммавий қама-қамалар йўқ, ойлиги оз бўлсада, одамларда иш ўрни бор эди. Меҳнатга ўрганган содда ўзбекка бу хил эркинликни Ўрта Осиёда ҳукм сурган (Хива, Қўқон ва Бухоро) хону амирлар бермаганди.
Каттиккул мунаккид: Ўша шеър ёзилган пайтда, юртимизни нисбатан адолатли шахс – Шароф Рашидов бошкараётганди. Демак, Юсуф Жума унга кугирчок деяпти?! Ахир уша даврда адабиёт гуллаб яшнамаганмиди? Халк хозиргидан кура яхширок яшаётмаганмиди?
Хайрихох мунаккид: Гапингизга кушиламан. Оддий халк хозиргидан яхши яшаётувди. Оз булса хам моёнаси бор эди,Сиз айтган Кама камалар йук эди. Айни замонда, Чор ҳукумати ва шўро даврида халқнинггина эмас, маҳаллий ҳукуматлар бошлиқларининг ҳақ-ҳуқуқлари ҳам чекланганди. Шўро даврида республика раҳбари миллий халқдан бўлса-да, иккинчи шахс албатта Москванинг одами бўлар, ҳар бир ишда у “маслаҳатдош” аслида, ҳал қилувчи овозга эга эди… Шу хил чекланган бир мухитда Ш. Рашидов яхши ишларни хам амалга оширган. Мисол учун, пахтани арзон бахода берган булсада, темир терсак, техникани хам киммат бахода олмаган. Тошкентда метрополитен курилиши асосан Ш. Рашидовнинг хизмати.
Каттиккул танкидчи: 70-80 йилларда пахтакорлар устига бутифос септириб, канча одамларнинг турли касалликларга чалиниши кимнинг хизмати?
Хайрихох мунаккид: Бу ишларда Ш. Рашидов Билан биргаликда, турли туман дориларни ишлаб чикиб, уларнинг “зарасиз”лиги хакида «илмий хулосалар» берган олимларнинг ва согликни саклаш вазирлигининг хам хиссаси бор.
Каттиккул танкидчи: 70-йилларда Узбекистон Конституциясидан «Узбекистонда давлат тили узбек тили», деган ёзувнинг олиб ташланиши (гарчи амалда давлат тили руc тили булсада, 70-йилларгача Конституцияда бу жумла хам мавжуд эди) кимнинг хизмати?!
Хайрихох мунаккид: Буни махсус текшириб куриш керак. Албатта, биринчи шахснинг рухсатисиз, Конституциядан бу хил мухим жумлаларни олиб ташлашолмаган. Бу гаплар Юсуф Жуманинг юкоридаги шеърига бавосита алокадор булгани учун гапиряпмиз. У бу шеърда уз замондоши булмиш биринчи шахсга «Халқим кўз мардуми, кўзингда бўлсин! От минсанг жилови ўзингда бўлсин!», деяпти. Унинг бу шеъридаги «Куллик мавжудми ё халкнинг конида» мисрасида хам хакикат бор.
Гулчехра Нуриллаева: Асосий гапга кайтайлик!Пахта қули бўлган, ўзи емай едирган, бошқаларни тўйдирган, ўзи тезак ёқиб гази билан бошқаларни иситган, ўзи киймай бошқаларни кийдирган Ўзбекистон аҳлини уша пайтлардан бошлаб, шоир Юсуф Жума ўз шеърлари билан уйғотмоқчи бўлди. Уни ўз ҳақ ҳуқуқини танишга чорлади.
Хайрихох мунаккид: Баъзилар: “Юсуф Жума бошқалар каби унвон ва мукофотлар олганида ҳозиргидай, курашмас эди”, деб ўйлашади. Ҳолбуки, у ижодининг дастлабки пайтларидаёқ, ижодкор унвон ва мартабаларга учмаслиги, халқка сидкидилдан хизмат килиши кераклиги хакида шеър ёзган.
Маддоҳлар сўзлари ўткинчи, бекор,
Бордан йўқ этарлар; йўқдан эса бор.
Гул барибир гулдир, хор барибир хор,
Сақласа сақлайди халқнинг юраги!
Нодонга ишонманг, нодонлар эмас,
Достонга ишонманг, достонлар эмас.
Талашиб олинган унвонлар эмас,
МАНГУЛИК ДЕГАНИ – ХАЛҚНИНГ ЮРАГИ!
1981 йил.
Каттиккул танкидчи: Ижодида сидкидиллик борлигига ишондим.
Хайрихох мунаккид: Сиз ва унинг ижоди Билан таниш булмагакн куплаб адабиётчилар Юсуфнинг уша пайтдаги шеърларида бадиият йук, деб уйлашади. Юкоридаги тупламда ҳам, унга кирмай колган, шеърларнинг асосийларида ҳам узига хос бадиият, киёсий образлар борлигини тан оларсиз?! Ахир бу хам бадииятнинг мухим компонентику! Колаверса, шеърдаги сўзларни кўчма маънода ишлатиш, писандали ва истеҳзоли сўзлаш маҳорати бор. Фақат унинг сўзлари шунчаки сўз ўйини эмас, ғам, алам, дард билан йўғрилган.Бу гапга янада ишонишингиз учун унинг айнан уша даврда газал шаклида ёзилган баъзи шеърларидан баъзиларини тулик кучирайлик:
“Оҳ”, – демагил, бузуқ чарх тузалмас оҳинг билан,
“Моҳ”, – демагин, ғаним шод дилдаги моҳинг билан.
Сен қуёшни кўзласанг, қисмат зулматни кўзлар,
Хисоблашмас ҳеч қачон истаган рохинг билан.
Сукротдай оқилдирсан, дунё хардайин жохил,
Қайга ҳам борар эдинг нодон ҳамроҳинг билан.
Ёлғизликдан қўрқмагин, тубан давралардан қўрқ.
Ёлғиз қолсанг қолибсан, ёлғиз Аллоҳинг билан.
Аҳли маддоҳ шоҳларнинг пойини билди каъба,
Юсуф, сен халқ билан бўл, Машрабдек шоҳинг билан.
1981 йил 24-25 сентябр
***
Вайрон кўнглим вайронага вайронликни ўргат
Ҳайрон кўзим ҳайронларга ҳайронликни ўргат.
Сарғайганман ҳазон бўлган боғлардан баттарроқ,
Заъфарон юз хазонларга хазонликни ўргат.
Оҳ, ҳажрини сийладингку ўзингни қиймалаб,
Бағрим ҳотам мезбонларга мезбонликни ўргат.
Кўз ёшларим ўтрўсида уммонлар томчидир,
Ашким, қани, уммонларга уммонликни ўргат.
Дарс олишга келса магар шайтонлар суруви,
Бевафо ёр шайтонларга шайтонликни ўргат.
На эътиқод кўрдим сенда, на журъат, на ғурур,
Сўтак тенгдош қуёнларга қуёнликни ўргат.
Оғуладинг фироқ билан нотовон жонимни,
Эй чархи дун, илонларга илонликни ўргат.
Ғами билан шодон бўлгин, ҳажри билан камрон,
Ошиқ Юсуф камронларга камронликни ўргат.
1984 йил.
Менимча бу газалларда давр ва замондошларнинг суврати мужассам. У гоявий-бадиий мукаммаллиги Билан уша даврдаги шеърлардан колишмайди. Юсуф бу пайтга келиб, шеърияти билангина эмас, ижтимоий фаолияти, маколалари Билан хам халкка хизмат кила бошлаганди. У, уша пайтда, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида, топширган пиллалари учун меҳнат ҳақи олаолмаётган Қоракўллик пиллакорлар ҳақида мақола билан чиқди. Карангки, ушанда рахбарлар матбуотдан куркишар экан, Юсуфнинг мақоласи сабаб бутун бир туманнинг минглаб пиллакорларига топширган маҳсулотлари учун хақ беришди. Ҳатто ҳозирги пиллакорлар ҳам ҳақ ололмаётган бир даврда,Ж Юсуф битта мақоласи билан бутун бир тумандаги пиллакорларга яхшидлик қилди.
Каттиккул танкидчи: Бу Юсуф Жуманинг Амалий курашига ёрқин мисол экан.
Хайрихох мунаккид: Тугри топдингиз, худди уша арафада Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси қошида «Оролни асраш қўмитаси, кейинроқ 1988 йили шоир ва ҳофиз Дадахон Ҳасаннинг уйида «Бирлик халқ ҳаракати» тузилгач, Юсуф Жума Тошкентнинг адабий-ижтимоий муҳити билан янада яқинлашиб, аввалгидан ҳам фаолроқ ижод қила бошлади. Орол фожиаси, жойлардаги нохакликлар ҳақида шеърлар, мақолалар ёзди, митингларда қатнашиб ўзининг оташин назмларини ўқиб, уларни газета ва журналларда чоп эттириб халқнинг сиёсий уйғонишига ҳисса қўшди. 1989 йилнинг 9-февралида Тошкентдаги Алишер Навоий музейи олдида бўлиб ўтган митингда замонадан шикоят мотивларига тўла шеърини ўқиб бергани эсимда. Бу шеърда Навоийнинг «беш юз йил аввал» туғилганига шукрона келтирилиб, сўнг турли-туман мушкулликлар поэтик тил билан ифодаланганди:
Магар бизнинг асримизда туғилсайди У,
Буюк бошин емирарди, беҳисоб қайғу
Сўзсиз, қолиб кетар эди, шеърлари дилда,
Отиларди машъум ўттиз еттинчи йилда…
«Ҳамса» битмоқ ўрнига ҳам бошида ошуб,
Ўтар эди мустабидлар билан олишиб…
Балки, умри зиндонларда ўтган бўларди.
Балки, Орол бўйларида ракдан ўларди…
(1988 йил сентябр)
У кейинчалик Қоракўл туманидаги бирликчиларнинг сардори сифатида иш олиб бора бошлади. «Бирлик»нинг дастурини, мақсад ва вазифаларини халққа баҳоли-қудрат тушунтирди. Уюшманинг норасмий равишда чоп этилган газеталарини тарқатишда бош-қош бўлди.
Каттиккул танкидчи: Уша давр узи аломат эди. Одамлар шахсий ташвишларини унутиб, хар хил уюшмаларга борар, уй жойини, бола чакасини унутиб митингларда катнашиш учун харакат киларди. Менимча Сиз айтаётган публицистика жанри уша пайтда анча баланд даражага чикканди. Бу тамойил факат Юсуф Жума ижодида эмас, куплаб ижодкорларда учраган. Уша давр матбуотини варакласангиз, журналист ва зиёлиларимиз пахта яккахокимлиги, болалар улими, Орол фожиаси хакида катор маколалар ёзганига гувох буласиз. Бу шеър худди шулар таъсирида ёзилгандай туюлади.
Хайрихох мунакккид: Агар эсласангиз, уша даврда замонни ва «катта»ларни танкид килиш, халк харакатини улуглаш тамойили хам кучли эди. Гулчехра Нуриллаева, Усмон Азим, Мирзо Кенжабек расмий ва норасмий матбуотда куп чикишарди. Уша даврда Гулчехра Нуриллаеванинг «Суф» деган шеъри босилган ва унда «Бирлигингдан юз угирсанг, сендайин инсонга суф» деган гоя илгари сурилганди. Юсуф Жума ижодида хам шу Рух мавжудлигини унинг «Йулда ёзилган шеър» асаридан англаб олиш мумкин:
Халқ, йўл бўшат, каттаконинг келмоқда,
Ақли калта ақлдонинг келмоқда.
Сенга инсоф, имондан сабоқ берган
Ноинсофинг, беимонинг келмоқда.
Қонинг сўриб, ризқингни еб, семирган
Соябонинг, отажонинг келмоқда.
Қўрқув билан сени кўр, гунг айлаган
Ҳам қароғинг, ҳам забонинг келмоқда.
Гар йўлиқсанг, Юсуфингни тепиб ўт,
Ғаминг еган бир ёмонинг келмоқда.
1988 йил, 13 июл.
Каттиккул танкидчи: (кулиб) Ажабо, Бу шеърни куриб, диндор бир танишимнинг Юсуф ака Хорун ар Рашид келиб президентлик килса, унга хам Карши шеър ёзади, дегани эсимга тушди. Ахир бу даврда Узбекистонни Каримов эмас, Нишонов бошкараётувдику!?
Хайрихох мунаккид: Тугри, Нишонов бошкараётувди! Аммо Сиз Нишонов кейинги президентдан аълорок деб уйловдингизми?
Каттиккул танкидчи: Хар холда, у кишининг фаолиятидан хабарим бор. Нишонов чет элда элчи булиб ишлаб келгани туфайлими, замона зайлими, хар холда уша пайтлари халк Билан хисоблаша бошлаганди. «Бирлик халк харакати»нинг Узбекистон ёзувчилар уюшмасида булиб утган баъзи мажлисларига келиб, халкни тинглагани, хатто кандайдир хайрихох булиб сузлагани эсимда бор…
Хайрихох мунаккид: Биласизми!? Бизнинг арбобларимиз, шароит талаби Билан ёки ишдан кетгандан кейин, демократга айланишади. Нишонов ростдан хам демократларга хос харакатлар килган. Хатто Каримов хам Кашкадарёда хоким пайтлари, Узбекистонни бошкараётган дастлабки йилларда (Москвадаги об хавони куриб тургани учун булса керак) «Бирлик»ка яхши куз Билан караганини биладиганлар бор… Биз юқорида Юсуф Жуманинг кайсарлиги, ён бермаслиги хакида гапирган Эдик. Хакикий шоир, борингки, хакикий зиёли замонга мухолиф булиши керак. Шоир замондаги ножоиз тамойилларни очиб ташлаши лозим. Шундагина хаёт илгарилайди. Нохакликлар кам булади.
Авторитар тизим шундай нарсаки, акклли одамни аклсиз килиб куяди, аксинча демократик тизимда ишлаган рахбар гарчи у уртача акл эгаси булса хам аклли арбобга айланади. Ношоновнинг демократга айланиши уша пайтдаги ошкоралик ва демократиянинг таъсиридир…
(давоми бор)