(Мухолифатнинг утмиши, бугунги ахволи ва келажаги хакида баъзи мулохазалар)
Баҳодир Ҳасан
Ҳеч бир диктатор онасининг қорнидан диктатор бўлиб туғилмайди. У жамиятдаги мавжуд аҳвол, халқнинг сиёсий фаол ёки фаол эмаслиги, атрофидаги инсонларнинг табиати ва у билан муносабатлари натижасида диктаторга айланиб боради. Диктаторлар мансабпарастлиги ва бойликка ўчлиги билан ажралиб туради. Мухолифатнинг ёки ҳур фикрли кишиларнинг диктаторга қаршилиги ортган сари диктаторнинг уларга зулми ҳам орта бориши мумкин, аммо ҳақиқат барибир ғалаба қилади. Вақт келиб, мухолифатнинг қўли диктатордан баланд келса, уларга соғлом кучлар қўшилса, жамият яхшилик томон ўзгариши аниқ. Ҳамма замонларда ҳам диктатор қўлидаги барча имкониятларни ишга солиб, мухолифатни қўл оёқсиз, фаолиятсиз қилиб қўйишга, агар жаҳон жамоатчилиги кузатиб турмаган бўлса, янчиб ташлашга ҳаракат қилади. Аммо ўзбек мухолифати гарчи тарқоқ бўлсада, Худога шукур, янчилиш этапидан ўтди.
Ўзбек мухолифатининг кушандаси сифатида тарих саҳнасига кириб келган Ислом Каримов халқимизнинг сиёсий курашда тажриба орттирмаганидан, лидерларнинг соддалигидан фойдаланиб, 90 йилларда сиёсатдаги “парчала ва идора эт” деган тушунчага асосан иш қилди. Коммунистик бошқарувнинг ҳадисини олган бу зот ўша пайтлари кун сайин кучайиб борган мухолифатни усталик билан парчалаб ташлади. Саросимага тушган мухолифатнинг асосий қисми бир томондан Каримов режимига қарши курашса, иккинчи томондан ўз ичидан ажралиб чиққан бўлгинчи гуруҳга ҳам қарши мунозарага киришиб, улар билан узоқ пачакилашди. Ажралиб чиққан томон ҳам улар билан баҳслаша бошлади. Кучлар бўлинибгина қолмасдан яқиндагина бир сафда бўлган биродарлар бир-бирига сал кам душман сифатида муаомала қила бошлашди. Бу бефойда кураш мухолифатнинг анча қисмини амалий фаолиятдан совутди. Бир қисмини фалаж бир ҳолатга олиб келди ва курашдан чалғитди. Диктатурага қарши кураш бошлаган ва уларга йўлда қўшилганлардан бир қисми фаолиятдан узоқлашди, анча мунчаси турли сабаблар туфайли бу ёруғ оламни тарк этди.
Курашчилардан баъзилари Инсон ҳуқуқлари ташкилотлари тузиб, ўша ерда фаолият олиб бора бошладилар. Энди улар диктаторга қарши кураш олиб боришдан кўра ўз сафдошлари ва халқнинг зулмга учраган қисмини ҳимоя қилиш билан алаҳсиб қолишга мажбур бўлдилар. Яъни Каримов ўз режимига қарши курашаётган фаоллардан бир қисмини дастлаб бир-бири билан ит мушукка айлантирган бўлса, кейин мухолифатни ўзини-узи ҳимоя қилиш позициясига ўтишга мажбур қилди. Мухолифат ўзи-ўзи билан оввора бўлиб қолди: кейин эса, жамиятда шундай бир вазият вужудга келдики, фаолларнинг асосий қисми иқтисодий ва маънавий ботқоқликка ботгандай бўлди, ўз оиласини боқишдан, иқтисодий муаммоларни ҳал этишдан бўшамай қолди. Фаоллар ўз оиласини зарур озиқ овқат билан таъминлаш, бир буханка нон топиш учун ўзларини ҳар томонга уришга мажбур қилиндилар. Жамиятда порокандалик, қўрқув вужудга келиши билан бирга диктатура тарафдорлари оммавий ахборот воситаларини ишга солиб, мухолифатга қарши тарғиботни бор куч билан авж олдирдилар. Бунга ҳам қаноат қилмасдан Олий ва Ўрта таълим муассассаларида ўқиётган ёшларнинг “мияларини ювиш”, уларни турли оммавий ташкилотлардан узоқлаштириш учун ёлғон яшиқдан, бўҳтондан, қўрқитиш усулларидан ҳам фойдаланишди. Аҳолининг бир қисми радио ва телевидение орқали айтилаётган, дарсларда гапирилиаётган сўзларга ишонишди. Натижада ўтган 20 йил ичида мухолифатга ёш бўғин вакиллари жуда кам қўшилишди. Бугунги кунга келиб, илгари мухолифатга қўшилган ёшларнинг бир қисми ҳам уни тарк этди, ёки томошабин ролини ўйнашга маҳкум бўлди.
Сиёсий фаолиятда катта кичик хатолар бўлиши табиий. Аммо ўзбек мухолифати лидерлари кичик хатодан кўра катта хатоларга кўпроқ “ўрин” беришди. Асосий зулмкор бир четда қолиб кетиб, асосан бир-бирларини гоҳ асоссиз, гоҳ асосли айблаш йўлидан бордилар. Ҳолбуки, асосли айбловлар ҳам, бу даврга келиб, умумий кураш йўлида керак бўлмай қолган эди. Лидерлар шахсий амбицияларига кўпроқ берилиб, бир-бирларини айблашдан кўра, ўз хатоларидан сабоқ чиқариб, тактикаларини ҳаётга мосроқ йўлда узгартиришса, яхши бўлар эди. Улар эса ўз хатоларини тан олиш ўрнига кураш йўлларидаги парокандалик учун бир-бирларини айблашдан нарига ўта олмадилар. Ҳолбуки, бир-бировни тинимсиз айблаш, ўз хатосини кўрмаслик, юз берган ҳолатларни фақат бир томонга тўнкаш, масалага ҳар томонлама ёндашаолмаслик яхшиликка олиб бормайди. Бир-бировга тош отиш билан хатолар камаяётгани йўқ. Хатолардан сабоқ чиқариб олдинга ҳаракат қилишимиз, ўтган гапларни чайнайвермасдан узоқ ва яқин келажакда қилинадиган ишлар ҳақида фикрлашиб олишимиз керак.
Биродарлар! Узоқни кўзлаб иш қилайлик. Ўзбек диктатори бошқалардан кўра маккорроқ чиқди. У ўз мақсади ва мансабини сақлаш йўлида ҳеч нарсадан, буқаламун каби турланишдан, ёлғон ва бўҳтондан, қўрқитиш ва қамашдан, ҳатто ўлдиришдан қайтмайди. Керак булса, мухолифат вакилларинигина эмас, мансабига озгина туғоноқ бўлиши мумкин бўлган “ўз одамлари”ни ҳам аямайди. Илгари у мухолифат орасига қўрқув уруғини эккан эди, бу уруғ униб чиқиб, мева бергандай бўлди. Энди ўзи постларга қўйган мансабдорлар орасида бу уруғни экмоқда: ўзи турли йўллар билан бойлик орттиришга йўл қўйиб бериб, эндиликда бойиганларнинг бир қисмини, ўзидан сал узоқроқ бўлганларни қамаш йўлидан бормоқда. Чунки, унингча, Ўзбекистонда ўзидан ва ўз яқинларидан бой одам бўлмаслиги керак. Бой одам менга қулоқ осмай қўяди, деб ўйласа керак. Аммо ўзбек, (шу жумладан мансабдор ўзбеклар ҳам) минталитетида камчиликлар бўлишидан қатъий назар, потенциал имкониятларга ҳам эга.
Фикримча, мухолифат билан “ишлайдиган” куч ишлатар тизим ходимлари ўзларининг раҳбарларига кўр-кўрона ишониб, улар қўли билан мухолифат аъзоларигагина эмас, бошқаларга ҳам зулм ўтказганини, бу уларга қимматга тушиши мумкинлигини озми- кўпми англаб қолдилар. Режим ичидаги нисбатан ҳалол кишилар бир кун келиб ўзлари ҳам жазо машинасининг остида қолишлари мумкинлигини тушуниб етмоқдалар. Ҳозирда ҳокимиятга у ёки бу даражада яқин бўлганлар ҳам И. Каримов учун ўзидан бошқа азиз зот йўқлигини, аҳоли унга зарррача қийматга эга эмаслигини, диктатор бугун ўзларига мақтаб-мақтаб мансаб бериб, ўзи истаган пайтда кетларига тепиши мумкинлигини, бу режим халқ учунгина эмас, ўзлари учун ҳам хавфли эканлигини, кеч бўлса ҳам сезиб қолдилар…
Менимча, ўрта бўғингга мансуб мансабдорлар орасида мухолифатнинг мақсади эзгу эканлигини, жамиятни фақат демократия ҳалокатдан қутқаришини тушунадиганлар кўпайиб бормоқда. Тўғри, кучишлатар тизим ўзаро занжир бўлиб, бир-бирига боғланган.
Курашаётганда нишонни тўғри олишнинг аҳамияти катта. Каримов режимини катта бир механизм тарзида тасаввур этсак, ҳозирда фаолиятда бўлган барча амалдорлар шу механизмнинг булакларидир. Булакларга карши бефойда курашишдан тийилишимиз лозим. Улар орасида ишлаб режимга карши курашишни максад килиб олаётганлар мавжуд. Юкори ёки урта тоифадаги амалдорларни хадеб айблайвермасдан улар орасидаги соглом кучлар билан ишлаш керак. Занжирнинг дуч келган жойидан узиб булмайди. Занжирнинг Каримов режимига туташган (сиёсий хокимият билан барча кучишлатар тизимлар туташган) жойидан узишга харакат килиш керак. Бинобарин, режим механизмини тугри фаолият олиб бориши учун унинг бош бугинини алмаштириш керак.
Ҳозирда онгли аҳоли ва режим ичидаги соғлом кучлар диктатура ва авторитаризм билан узоққа бориб бўлмаслигини, жамиятни фақат (баъзи қўшнилардаги каби сохта эркинлик эмас, ҳақиқий) демократия қутқариши мумкинлигини, фақат бу демократияга таркок йўллар билан эмас, уюшган ҳолда эришиш лозимлигини тушуниб етишди. Шундай экан, кучишлатар тизимлари ва амалдорларнинг ҳаммасини душманга чиқариш адолатдан эмас. Бир пайтлар бўлганидек, барча пагонлиларни (ва погонсизларни) душман деб қараш тенденциясидан қутилишимиз керак. Албатта, уларнинг хато ишларини кўрсатиш ва танқид қилиш мумкин, аммо асосий иллат режимни бошқараётган зотда эканлигини унутмайлик. Амалдорлар ва кучишлатар режими вакиллари ҳам ўз келажагини ўйлайди. Бир пайтлар Сталинга хизмат қилганларнинг аянчли тақдирини улар ҳам билиши керак. Биз шундай йўл тутайликки, режим ичидаги адолат истаган кучлар (аввало балки ўзаро, кейинчалик) бизлар билан бирлашсин…
Биз эса, бир-биров билан даҳанаки жанг қилиш ўрнига жамиятдаги вазиятни таҳлил қилиш, бундан ўзимиз учун, курашимиз учун тугри хулосалар чиқариш йўлидан боришимиз лозим.
Бу хил ишларни амалга ошириш учун алоҳида ҳолда ҳам, бирлашиб ҳам фаолият олиб боришимиз лозим бўлади. Яъни, Бирлик ва Эрк партиялари (бошқа ҳуқуқбонлар, сиёсий кучлар) ўз фаолиятларини, ҳоҳлашса, биз билан биргаликда, ҳоҳлашмаса, ўзлари ривожлантиришсин. Ҳар икки ҳолда ҳам Бирдамлик Ҳаракати уларнинг ташкилий, молиявий ишларига (айтайлик Қурултой ўтказишларига) кўмак беришга тайёр. Бунинг учун (фалончи мендан ёки мухолифат вакилларидан кечирим сўрасин, ўзининг хатоларини тан олсин, каби хом фикрлардан воз кечиб) ўзаро низоларни бир четга қўйиб, умумий мақсад йўлида яқинлашиш лозим. Яқинлашишдан кейингина бирлашиш, қўшилиш ҳақида фикрлашишимиз мумкин.
Биродарлар! Йўл-йўлакай айтилган бу фикрлардан баъзилари баҳсли бўлиши табиий. Шундай экан, бошқаларнинг фикрларини ҳам эшитишга, сўнг амалий ишларга ўтишга тайёрмиз.Биз тажрибали сиёсатчилар А. Пулатов, М. Солих, С. Мурод, А. Бойматов, Т. Ёкубов, Васила Иноят… ва бошка куплаб сафдошларни, умуман, мухолифатнинг барча вакилларини мунозарада катнашишларини, бир-бирларини эшитган холда, маданиятдан узоклашмасдан фикр олишишларини истаймиз.