Ёхуд, “оқ кўйлакми -кир кўйлак,” бизга Мухтасам керак
Абулфайз Бapoтoв
Қишлоғимизда асосий аҳолиси ҳисобланган қирқ уруғидан ташқари, Фориш, Норвон, Қорабдал ҳамда Ғаллаоролнинг Пайариқ тумани билан чегарадош бўлган Жума қишлоғидан уруш йилларида конда ишлаш учун келган ва шу ерда муқим яшаб қолган кишилар истиқомат қилишади. Масалан, қишлоғимиздаги бир неча оилаларни “қуллар” деб аташарди. Улар Жума қишлоғининг бир четидаги шу ном билан аталга овулда неча-неча асрлардан бери яшаб келишган. Ривоятларга қараганда уларнинг аждодларини Амир Темур бобомиз Эрондан кўчириб олиб келиб, Самарқандда қулдек ишлатган экан.
Қирқ уруғидан бўлан уйлиқмалик Алиқул ака ўғли Абдуғанига Муҳаммад деганнинг қизи Мухтасамни катта тўй қилиб хотинликка олиб берди. У пайтларда арақ дегани тўйларда тортилмасди, кўпкари бериларди. Тўй катта довруқ ва дабдаба билан ўтди. Орадан ярим йилса ўтганидан сўнг Мухтасам кутилмаганда ота-онасиникига аразлаб кетиб қолди. Бу воқеа қишлоқда ёз куни момқалдироқ гумбурлагандек акс-садо берди. Ҳамма уларни нима жин урди экан, деб ўйлайди. Чунки мингга яқин оила истиқомат қиладиган Ўгат қишлоғида эр-хотиннинг ажраши ёки хотиннинг аразлаб кетиб қолииши фавқулодда ҳодиса ҳисобланган. Манови Мухтасам келин эса пинҳона иш тутиб. ими-жимида отасининг уйига аразлаб бориб ўтирибди. Ким билади, балки эри уни ортиқча эркалатиб юборгандир. Абдуғани ака юввош одам эди. Ҳар бир гапни латифанома қилиб гапирарди. Масалан, ўтиришларда соқийлик қилса, “пиёла узатдим оз тўлмас, олмасангиз сира бўлмас,”- деб, шундай мулозамат билан пиёлани узатардики, валло-билло ичмайман, деб турган ҳалиги шоввоз арақни қандай ичиб юборганини ҳам билмай қоларди.
Ҳозир эса Алиқул аканинг жони халқумига келганди.
-Ҳой, касофати,- деб, қўлини пахса қилганича ўғлига ўшқирди Алиқул ака. – Сен Чўбай бахшининг невараси эканлигингни биласанми, лаънати. Ишқилиб, отам бечора гўридан дўмби- расини тинғиллатиб чиқиб келиб қолмаса бўлганийди. Қани, бориб, хотинингни олиб келчи.
Абдуғани ака тушдан кейин шалпайиб қайтиб келди. У ерда нима гаплар бўлган, уни бундай тушунтириб ҳам бера олмаган Абдуғани ака, бирданига гапнинг дангалига кўчди: “мен Мухтасам билан ярашмайман, унинг жавобини бериб келдим.”
Ўғлининг бу гапидан Алиқул ака сал бўлмаса жинни бўлаёзди.
-Нима дединг, яна бир қайтарчи, гапингни? Мен сенга жавобини бериб келгин деб, хотин олиб берганмидим. Гапига қаранглар, бу бетовфиқнинг. Жавобини бериб келган эмиш, бошингни иккита қилиб қўйиш учун қанча молим кетди. Ўшандан бошқаси керак эмас, фақат ўшанга уйланаман,- деб, икки оёқни бир этикка тиқиб турган сен эмасмидинг. Хотин олиб, хотин қўйиш авлод-аждодларимизда бўлмаган. Сен уруғимизни шарманда қилдинг.
Абдуғани ака эса катта тўнкадай бўлиб, бошини ерга осилтирганича ҳамон чўнқайиб ўтирар, нимадир деб минғирларди.
-Тур жойингдан,-деб, ўзини тута олмай бақириб юборди Алиқул ака.- Нима деб минғирлаяпсан, лаънати. Гапир, нима бўлди ўзи?
Абдуғани ака ниҳоят тилга кирди.
-“Кир кўйлаклилар” яхши одамлар эмас,- деб устимдан кулишди.
-Ким кулди?
-Ўшаларда… Акаларидан биттаси айтди, бошқалари кулишди.
Абдуғани аканинг гапларидан шу нарса маълум бўлдики, аввал гап жиддий давом этган. Сен қизимизни бекордан-бекорга хафа қилгансан, нега сўкасан бировнинг боласини,- деган гапларни бошини хам қилганича жим эшитиб ўтирган Абдуғани ака, хотинининг акаларидан биттасининг, “бу кир кўйлаклилар умуман яхши одамлар эмас экан деб, ноҳасдан айтиб юборган гапидан орияти қўзғаб, жони халқумига келган. Шартта жойидан турган-у, “Бизлар ёмон бўлсак, яхшисини топингларда қизларингни эрга бераверинглар деб, уларнинг ҳай-ҳайлашига қарамай жўнаворган.
Алиқул аканинг ҳам бу гапдан бўлари бўлди. Қишлоқдагилар бир уруғдан бўлса ҳам баъзи бировлари, “бизлар оқ кўйлаклилармиз,” “сизлар эса кир кўйлаклиларсизлар,”- деган гап чиқариб, одам ажратадиган бўлишганди. “Оқ кўйлаклилармиз” деганлари ўзларини бир поғона устун қўйишарди. Бу ибора қаердан пайдо бўлган-у, қачон оммалашиб кўпчиликнинг асабини бузаётганлигини биров очиқ-ойдин айтиб беролмасди. Хуллас, қишлоқда қирқ уруғи орасида ана шундай гап-сўзлар тарқалиб улгурганди.
-Ҳе, сенларми ҳали бизнинг устимиздан куладиганлар,-деб, ҳамон жиғи-бийрон бўлган Алиқул ака ўғлига бақирди: Чоп, Ғиёсни айтиб кел, Абирни, Исроилни, Тўғизни, Ҳайитбойни топ. Кейин ғазаб билан тўнғиллади: “уларга кир кўйлаклиларнинг нималарга қодир эканлигини кўрсатиб қўядиган вақт келди.”
Ўзи эса қишлоқ ўртасидаги катта бир жарликни эгаллаб олиб, уни дарахтзорга айлантириб, ўша ердан чиқмай куйманиб юрадиган Анорқулга чопди. Анорқул қирқ уруғига жезда бўлади. Асли Жиззахнинг собиқ Жданов номли колхозининг Қаҳрамон деган жойидан бўлган Анорқул жезда, фалакнинг гардиши билан Ўгатдан уйланиб, шу қолиб кетган. У гапдонлиги билан ҳар қандай метин одамни ҳам эритиб, хоҳласа жинни қилиб қўядиган хислатга эга. Агар у кишини радиога айлантириб, кейин ўчириб қўйганингиздан кейин ҳам икки соат тўхтамай жовраши мумкин.
Шундай қилиб қирқ уруғининг “кир кўйлаклилар”дан иборат юзтача одам Алиқул аканинг ҳовлисига тўпланишди. Анча вақт олағовур қилишганидан сўнг, келинни олиб келиш керак, деган хулосага келишди. Ҳаммаси тўп бўлишиб, бу ердан икки километрча наридаги Суюндик сойнинг бошланишида яшайдиган Мухтасамнинг акалариникига салб юриши қилиб жўнашди. Фақат амаким Олишбой Аввалбоев бормади. У киши Ўгат конида бошлиқнинг хўжалик ишлари бўйича ўринбосари бўлиб ишларди. Тахта борми, ёғоч борми, гоҳ яширинча, гоҳ ошкора уйига ташийдиган Олишбой ака, “мен коммунистман, бундай бемазагарчиликларга аралашишим мумкин эмас, бизга ман қилинган.”-деб боришдан бош тортди.
Олдинда соқоли селкиллаган чоллар шитоб билан боришаяпти. Тоғнинг одамлари қорувли бўлишади. Унча-мунча масофани йўл демайди. Колоннамиз ўртасида елкасига узун чалғисини саланглатиб Ражаб ака бораяпти. У киши уруш қатнашчиси. Бошидан ўқ еган бўлса ҳам тирик қолган. Бос, дейишса бўлди у кишига, барисини чалғиси билан ўриб чиқиши мумкин. Биз ўсмирлар эса, худди байрамга бораётгандек оғзимиз қулоғимизда гоҳ югуриб олдинга ўтамиз, гоҳ орқага чопамиз.
Манзилга етдик. Чоллар уйга кириб кетишди. Бир қисмимиз катта боғдаги тутнинг тагида турибмиз. Яна бир тўпимиз эса, катта ариққа туташиб кетган беткайда сигнални кутиб ётибди. Қўлимизга илинган нарса билан қуролланганмиз. Катталар одам ўлдириш жиноят эканлигини, қамалиб кетиш мумкинлигини айтишган. Лекин калтаклашга рухсат беришган. Байрам кунлари шаҳардан талаба қишлоқдошларимиз келиб қолишганларида, албатта муштлашиш бўларди. Биз шаҳар кўрган акаларимизга қўшилиб, аввал оқ кўйлаклиларга ҳужум қилардик. Тополмасак, форишлик билан нарвонликларга ўтамиз. Улардан ҳам барака топмасак, битта-яримта туркман уруғидан бўлганларни ўшлаб олиб калтаклаймиз. Шундай қилмасак, байрам дегани татимайди.
1957 йилларда тупканнинг тубида жойлашган Қўйтош ва Ўгатда урушдан сўнг Ўзбекистонга бадарға қилинган қримтатар миллатига мансуб кўплаб кишилар ҳам истиқомат қилишарди. Лекин бизлар улар билан муштлашмасдик. Баъзи пайтларда уларнинг ўзлари ҳаддиларидан ошиб тинчимизни бузишганларида, қирқ уруғи бирлашиб, қримтатар деганини тоғнинг хилват бурчаги -ирғайли деган жойигача қувиб бориб қўйиб келишарди.
Ўшанда Мухтасам чеча учун бизлар орзу қилган ур-калтак сур-калтак бўлмади. Анорқул жезда бошлиқ чоллар уйдан чиқишиб кетдик деб, йўлга тушишди. Йўлда гангир-гунгир гаплардан шу нарса маълум бўлдики, Мухтасам чечани ҳозир қўйдек судраб олиб кетишимизга, бизларнинг ёвдай бостириб боргаанлигимиз тўсиқ бўлиб турибди экан. Қудачилик минг йиллик деган гап бор, шунинг учун бу қилиқларингизни ҳазм қилолмай турибмиз. Озроқ фурсат ўтсин, келинингизни ўзимиз обрў билан олиб бориб қўямиз дейишипти улар. Кал бўлсам ҳам кўнглим нозик деган,экан бир кал, ҳар кимда ҳам орият бор-да, деб, жовраб борарди йўл-йўлакай Анорқул жездамиз.
Йўл четидаги болохонали уйнинг ёнидан ўтаётганимизда, “оқ кўйлакли”ларнинг сардори ҳисобланган Очил шайтоннинг (қишлоқда ҳамма уни шу ном билан атарди), “ҳой, кир кўйлаклилар, қизни олиб кета олмадиларинг-ку,”- деган мазахли овози эшитилди. Ражаб ака, “ҳе, онангни деб, чалғисини ҳаволатганича ўн чоғли йигитлар билан Очил шайтоннинг уйига бостириб киришди. Уйининг орқа томонида эшиги бор экан, ўша ердан қочиб чиққан “шайтон” қир ошганича гум бўлди.
Орадан бир ҳафтача ўтса ҳамки, Мухтасамдан дарак бўлмади. Уни яна олиб келиш учун бошқа ҳаракат қилинмади. Чунки Мухтасам чечанинг акалари тегишли идораларга шикоят қилган экан. Қишлоқдошларимизнинг бу ҳатти-ҳаракатлари Олишбой акамга жуда қимматга тушганди. “Сен коммунист ҳамда раҳбар сифатида, бундай ўзбошимчаликларга чек қўймагансан,”- деб, уни партиядан ўчириб, ишдан олишмоқчи бўлишди. Ҳалиям чоллар тўпланишиб Қўйтош кони маъмурияти ҳузурига боришиб, “унинг айби йўқ, бизлар унинг гапларига қулоқ солмаганмиз, қандай жазоинг бўлса, мана бизларга беравер,”- дейишиб, Олишбой акамни жазодан сақлаб қолишди.
Кейин Мухтасамлар чўл совхозларининг бирига кўчиб кетишди. Улар билан қариндошчилигимиз ана шундай барҳам топди. Кунлар, ойлар, йиллар ўтди. Замон ҳам, одамлар ҳам ўзгарди. Бир вақтлар ичиб келиб уйида тўполон кўтарган ёки байрамларни ур- калтак сур-калтакка айлантирган, шу билан ўзини обрў-эътиборга молик деб билган кишиларнинг даври ёқимсиз бир тушдек ўтмишда қолиб кетди. Ҳозир маҳаллийчилик, уруғ ажратиш деган гаплар йўқ. Орият деганининг ҳам “бозори касод” бўлди. Маълумотли қизлардан келин қилиш урфга айланмоқда. Келиннинг одоби, ҳаёси унчалик қизиқтиравермайди. Камбағал аммо фариштадек, одобли, саранжом-саришталик қизларга эътибор сусайди. Маълумотли келин касби бўйича ишлаб пул топади. Куёвга ҳам, унинг ота-онасига ҳам шу нарса керак.
Байваччалар ким ўзарига дабдабали тўйлар қилишмоқда. Баъзибирлари эса, “отдан қолма байталим,”- қабилида иш тутишиб, улардан ортда қолмасликка ҳаракат қилишаяпти. Охир оқибатда, қарздорлик оила тақдирига салбий таъсир кўрсатиб, баъзи оилалар парокандаликка учрагани ҳеч кимни ташвишлантирмаяти. Одамлар илгарилари, “болам ҳаром-ҳаришдан узоқроқ юр, бировнинг ҳақига хиёнат қилма, ўз меҳнатинг билан ҳалол луқма топ,”- деб, фарзандларига ўгит беришган бўлса, ҳозирги баъзибир ота-оналар фарзандини “тушуми бор ишга” жойлаштириш учун ҳар қандай пасткашликни қилишга ҳам тайёр. Энг фожиалиси бундай иллатларнинг турли соҳаларга оралаб қолганилиги ачинарлидир. Таниш-билишчилик ёхуд пул кучи билан ёғли ишга жойлашган инсонлардан нимани ҳам кутиш мумкин.
Ғоят тараққий этаётган замонларда яшаяпмиз. Турли хил технологиялар ҳаётимизга кириб келиб, нигоҳимиз кўкка қадалиб, тафаккуримиз коинотнинг қайси бир бурчакларида кезиб юрибди. Турмушимиз гўзаллашди, умримиз узайди, меҳримиз эса озайгандай гўё. Баъзан одам бўлиб одам бўлмагандаймиз, меҳр, виждондан мосуводек ҳис қиламиз ўзимизни. Хаёл қурғур эса гоҳо, узоқ-узоқларга, болалик йилларимиздаги ўша тўпори, ташвишсиз ҳаётимизга етаклаб кетади. Бир зумгина ўша беғубор, меҳр-мурруватга тўла замонларга қайтишни истаймиз. Буни қанчалик соғинч, изтироб билан орзу қилмайлик, ўтмишга қайтишнинг иложи йўқ. Умр эса, тизгинсиз отдек елиб ўтиб бораяпти.