(мушохада)
Таниқли шоир ва публицист Насрулло Сайиднинг “Яҳшилик” мақоласини ўқиб, аввал кичик изоҳ ёзиб, фикр билдирмоқчи бўлгандим. Лекин изоҳ хажмида фикримни ифода қилишни уддалай олмадим. Айтмоқчи бўлган гапимни, бир нави тушинарли бўлиши учун, кўпроқ ёзишга тўғри келди. Ёзмамни эл эътиборига хавола этарканман, бу радия эмаслигини, мақола ғоягасига тўла кўшилган холда, ёндошув борасида бошқа фикрда эканлигимни, олдиндан айтиб қўймоқчиман.
Насрилло аканинг мазкур мақоласини, ўзбек миллатини ахилликка самимий ва эхтиросли даъват десам, муболаға қилмаган бўламан. Дарҳақиқат, ўзбек миллати дунёда енг ноахил миллат эканлиги, бугунги кунда яққол намоён бўлиб қолди. Бу иллатимизнинг илдизи эса, чукур ўйласак, айнан яҳшиликка бўлган муносабатимиздан келиб чиқмоқда. Яъни, иллатимиз инсон килган яхшилигини унутиши керак, деган фикрга келиб қадалмоқда.
Тўғри, баъзи оддий, ахамияти кам яхшиликлар, рахмат, дейилгандан сўнг, иккала томондан хам унитилиши керак. Лекин ҳар бир яҳшилик холатига алохида ёндошмоқ керак, ва жиддий яхшиликларни (улар туфайли қийинчиликдан чиқиб олинган бўлса, ишлар яхши томонга ўзгарган бўлса), иккала томон ҳам унутмаслиги керак; бири унутишга ҳақсизлигидан, бири эслаб юришга ҳақлигидан.
Масалан, кўп йиллар аввал бир дўстим шароитмни қийинлигини билиб, топганда берасиз, деб $ 200 берганди. Ёрдами беғараз экан, 10 кун ичида топдим ва рахмат, деб қайтариб берганман. Орамиз очиқ бўлган. Лекин шу кунгача, ва хеч качон бу яхшилигини унутмайман, ва хар қандай хазилини, хар қандай танбеҳини ҳар қаерда, кимлар орасида бўлмасин, индамай қабул қиламан (лекин ноҳақ бўлса, эътироз билдираман, албатта).
Мен хам бир қадирдон дўстимга шундай яҳшилик қилгандим. Ўн йилдан ошди, хали пулимни бергани йўқ. Орада “вот-вот” мошиналар миниб юрди, лекин хозир гадой. Миннатми, миннатмасми, пайти келса бу ҳакда мен у ер, бу ерларда гапириб келаман. Менга, “айб ўзингизда, нимага унга пул бердингиз”, дейишади. “И-е, яҳшилик қилиб айбдор менманми, унда айб йўқми”, десам, кулишади. Хуллас, пулдан хам, унинг ўзидан хам воз кечганман. Лекин унутганим йўқ. Демоқчиман-ки, воз кечиш бошқа, унутиш бошқа. Яъни, “яҳшиликни қил, дарёга улоқтир” хикмат унутишга эмас, воз кечишга ундов.
Яхшилик фақат пул билан, ёки бошка моддий шакл билан ўлчанмайди. Баъзан, бир оғиз сўз, йирик моддий ёрдамдан зиёда бўлиши мумкин, ёки аксинча, мислсиз ёмонликдан ёмон бўлиши мумкин. Масалан, совчилар қиз ёки куёв ҳақида кўшнисидан суриштирса, “Э, бу қиз бебаҳо қиз”, ёки, “бу бола азамат бола”, деб қўйиш қайда-ю, совуклик билан, “билмадим”, деб қўйиш қайда. Шу тариқа ҳаётнинг барча жабхаларида яҳшилик ва ёмонлик, аввало, сўздан бошланади.
Масалан, бир нотаниш шаҳарда, бир манзилни топа олмаяпсиз. Бир кишидан сўрадингиз, айтмади. Бошкасидан сўрадингиз, мужмал қилиб айтди. Нихоят, бир киши сизга содда ва аниқ тушунтириб берди ва сиз мақсадга эришдингиз. Хўш, қай биридан миннаддор бўлишингиз керак? Албатта, охирги мисолдаги кишидан. Агар иттифоқо, бир кун келиб, ўша кишига қўполлик қилсангиз, унинг ёрдами сизга канчалик арзимас бўлса-да, у сизга ёрдам берганидан афсусланишга ҳакли. Ва у миннат қилган бўлмайди. Аксинча, нохақликка яраша муносабат билдирган бўлади.
Ишонинг, танишингиз автобусда бир марта сиз учун чиптага тўлаб қўйса, буни у ҳеч қачон унутмайди. Буни сиз ҳам албатта унутмайсиз. Лекин кейинги сафар сиз ҳам шунга яраша жавоб кайтармасангиз, сунъий паришонлик холатига тушиб, безрайиб кетаверсангиз, албатта, танишингиз сиздан воз кечади, сиз кетаётган автобусда кетиш, унга азобга айланади.
Сафарларда кўп бўлганман. Мусофирчиликдаги ёрдам, хусусан Россияда, нима эканлигини, жуда яҳши ҳис этаман. Лекин аксари ҳолатларда, ўзимизнинг ўзбеклар эмас, бошқа миллат вакиллари дардимга оро қирган. Бу бошқа масала. Насрулло ака, “Агар сиз бўлмасангиз, бу одам шу шаҳарда ўлармиди”, деб бир қарашда ўринли киноя қилмоқда. Тўғри, ўлмасди. Лекин бошқа кимнидир топиб, йўл-йўриғ кўрсатишни ундан сўрарди. Демак, ёрдамни кимдандир бари-бир оларди, ва бошқа кимнингдир олдида, мажозий қарздор бўларди.
Хўш, нега у одам (ёрдам берган) пировардда айбдор бўлиб чиқиши керак? Бизнинг ўзбекона фикрлашимиздаги енг катта хато шу ерда эмасмикин? Нима учун биз яҳшилигини гапирган одамни, шу захотиёк миннатчи, деб изза қила бошлаймиз, лекин хизматга тўҳмат қилган одамни, деярли айбламаймиз. Нима учун биз қилган яҳшилигимизни, “миннатмас-у…” деб, айбдордек қўрқиб, писиб айта бошлаймиз. Ўртадаги ахилликка футур етказишни ким бошламоқда, яҳшилик қилганми, яҳшиликни билмаганми?
Филжумла, Насрулло аканинг жудаям бир қизиқ абзацини мисол келтирсам: “…Аслида яхшиликнинг илдизи чиройли хулққа бориб тақалади. Яхшилик – бу инсондаги дил равшанлиги ва юрак покизалигини ўзида акс эттирувчи фазилатдир. Қолаверса, яхшилик инсондан қоладиган буюк бир хотирадир. Айрим миллатдошларимизни кундан – кунга бачканалашиб, майда – чуйда ишларни ҳам бир – бирига миннат қилиб юрганига қараб, миллий маънавиятимиз бугунда келиб қанчалик тубанлашиб бораётганини ҳис қилса бўлади…”
Дарҳақиқат, яҳшиликни юқори маданиятли, олижаноб киши қила олади. Ва биз ҳаммамиз, ўзимиўни, ўзимизга яраша маданиятли, олижаноб, яҳшилик қилишга қодир кишилармиз, деб ҳисоблаймиз, ва яҳшилигимиз ҳақида хотира сақланишига умид қилишга ҳақлимиз. Шундай экан, биз миллий ахиллигимизни барпо килишда, қилинган яҳшиликларни унутишни тарғибидан эмас, аксинча, унутмаслик тарғибидан харакат қилсак, мақсадга мувофиқроқ бўларди, деган фикрдаман.
Лекин адаштирмасликларингизни илтимос қиламан, қилган яхшилигини ҳар имкони бўлганда миннат ва рўкач қилувчиларни тарафини олаётганим йўқ. Мен психологиямизни назарда тутяпман.
***
Андижон