Турлибеков Ёдгор. АҚШ.
1945 йилнинг эрта баҳоридан бошлаб қрим татарлари маҳаллий халқ билан билан бирга колхознинг ариқ зовурларни тозалаш каби илк ишларига уларнинг ҳаммаси. Бу халқдаги меҳнатсеварлик ва ишнинг кўзини билиш худди юртимизга Узоқ Шарқдан келтирилган корейсларникига жуда ўхшаб кетар ва уларнинг шаҳарларда ва даладаги меҳнатлари унумли ҳамда ҳалол эди.
Қрим татарлари ўша вақтлар кўпроқ жойлаштирилган айниқса Тошкент областининг Чирчиқ, Янгийўл, Олмалиқ, Ангрен шаҳарлари ва Ўрта Чирчиқ, Қуйи Чирчиқ, Оққўрғон, Бекобод ва Сирдарё районларида анча зич эдилар. Уларнинг вояга етган хар бири ўз жойларидаги махсус комендантлик пунктлардан дастлаб ҳафтасига, кейинроқ ойига бир марта кўриниш бериши ва махсус рўйхатга имзо чекишларига мажбур эдилар.
Қрим татарлари зич яшаган худуларда ҳам айрим ёшларнинг камдан кам учрайдиган шўхликларини ҳисобга олинмаганда улардаги ўғирлик, безориликлар сони йўқ даражада оз ва дангасалик одатлари деярлик кўзга ташланмас эди. Бизларнинг ўқиган мактабда деярлик хар бир синфда уч тўрттагача қрим татар уқувчилар бўлар, бизлар улар билан ўртоқлашиб дарс тайёрлаш ва май ойидаги имтиҳон билетларига
жавобларни топишда табиатнинг гўзал ерларини топиб, узоқроқ тинч жойларда кўмкўк майса устига биримиз ётиб, бошқамиз ўтириб ёзар, имтиҳонларга тайёргарликни аълочилар билан олиб борар эдик. Бўш вақтларимизда уларнинг урушда қандай қилиб немислар уларнинг уйларини бомбалар ташлаб вайрон қилганлари ва халқни йиғиб, улар орасидан немислар еврей миллатига хос кишиларни қандай излагани ва улардан русча
“кукуруз” сўзини тиниқ айтолмаган кишиларнинг еврей бўлмасада, ҳамманинг олдида отиб ташлаганликлари ҳақида айтилган ҳикоялари бизларни ҳангу манг қилиб қўярди.. Немислар деярлик хар хафтага бизларнинг мункиллаб қолган қарияларимизгача стадионга йиғиб, улардан кимнинг оиласида тоққа чиқиб кетган партизан бор? деб эртадан кечгача уларни совуқда тик турғизиб ушлаб туришар ва бирма бир қийнаб уриб сўроқларга тутганлар.
Биз ёш болалар оиламиздан бугун кимни отиб ташланар экан, деган хавотир билан жуда хафли бўлсада, катта мактаб олдидаги йиғинни узоқдан дарахтларга чиқиб кузатар эдик. Улардан хар йиғилганда немислар албатта ўз посёлкаларидан бир неча кишиларни отиб ташлашиб, сўнг кетишар, у ердан аёлларимиз дод солишиб, ўликларини уйларига келтиришар эдилар.
Немис самолётлари жуда паст учиб истаган уйларига бомба ташлаб вайрон қилар ва қарияларимиз бизларни ўз атрофига ўтирғизиб қуръон китобини тинмай ўқиб, оллоҳдан ўзинг сақла, деб дуо қилишлишларини айтиб беришар, бизлар ҳаяжондан ёқамизни ушлаб дўстларимизнинг бундай ҳикояларини бутун танамиз қулоққа айланиб эшитар эдик.
Немис аскарлари деярлик хар куни уйларимизни партизан борми деб титкилар, ўзимиз ейдиган нон, тухум ва асалларимизгача олиб кетишар, агар ғинг десак, отиб ташлашар, бизлар қўрққанимиздан қалтираб улар нима қилишса ҳам чидаб туришга мажбур эдик. Бизлардан 15 ва 16 га ёшга етганлар ва 13 ёш бўлса ҳам гавдалироқ бўлган болалар ва ўрта яшар кишиларимиз партизан бўлишиб кетган,
улар тоғдан кечаси тушиб немисларга автоматлардан тез тез хужум қилиб туришарди.
Партизанлар ора чора қоронғи кечалари уйларига яширин келиб озиқ овқат олиб кетишар, немислар бу вақтларда партизанлардан кўчага чиқишга қўрқиб, кундузи бизларни талаб кетишган виноларидан маст аласт бўлиб маишат қилиб чиқар эдилар. Қрим татарлари маҳалламизда орадан уч турт йиллар ўтибоқ ўзларининг ховиларида товуқ ва эчкиларни кўпайтирдилар,
томорқаларида асосан серҳосил қрим ловиялари, помидор ва картошка экиб улардан мўл ҳосил этиштириб бозорларга сотишиб, бу даромаддан улар анчагана ўзларини тутиб олганларидан сўнг, уларнинг кўплари буқачаларни боқиб семиртириб сотишни одат қилиб олишди. Улар ўзларига ажратиб берилган 12 сотих томорқаларидаги деҳқончилик фойдасидан ўзларига яхшигина уй қурабошладилар.
Бизлар фундаментсиз пахса деворлар орасида ота боболаримиз ўргатган ўша дарвозахона билан, икки уй бир дахлиз кўринишида уйлар қуришга одатланган эдик. Уларнинг қурган деворлари қолипларда қуйилган хом ғиштлардан бўлиб, ундан оппоқ ва текис европача шинам тўрт хонали уйларининг қурилгани, бу уйга кўчиб киргандан сўнг улар иморатга туташган узун веранда қуришгани биздаги кўп кишиларнинг ҳавасини келтирганди ўша йиллар.
Катталаримизнинг оғизларидан қрим татарлари жуда ишнинг кўзини биладиган халқ экан, бизлар отамиздан қолган пахса деворларни болаларимизга меърос қилиб, топганимизни тўйга сарфлаб ўтиб кетаерамиз экан, буларни қаранг уч тўрт йилда қуриқ келган бўлсалар ҳам уларнинг ҳаммаси бундай шинам уйлар қуриб олдилар, деганларини кўп марта эшитганман.
Бизлар ҳам аввалига пахса деворлар остига пишган ғиштдан фудамент ишлатабошласак, маҳалламиздаги айрим сердаромад кишиларимиз кейинчалик 50нчи йиллар бошидан тўрт хонали ва улар ҳам тахтадан пол қилинган ажойиб уйлар қурабошладилар. Уларнинг ўз томорқаларига турли экинларнинг ўша қримдан келтирилган уруғларидан бизда умуман ўша даврлар ейилмаган ва экилмаган карам, қрим ловияси, булғор қалампири, петрушка,
бақлажон, укроп ва хрен экин маҳсулотидан ўз қўшниларига таом тайёрлашиб меҳмон қилабошлагандилар. Шундан сўнг айримлар булар ўрисларнинг овқати деб тановул қилмасалар, айримларга уларнинг хушбўй ҳид ва таъми ёқиб қолиб, бу экинларни аста секин ўз томорқамизга экабошлаганини кўрганман. Бундай экинларнинг сер витамин эканлигини билган ўқимишли илғор оилаларимиз европача бундай
“расм” таомларга кўпроқ мойиллик кўрсатиб бошласалар, бугунга келиб эса уларнинг кўплари дастурхонларимиздан жой олган ва худди миллий таомларимиздек истеъмол қилинмоқда. Ўша вақтларда Ғарб малакатларининг СССРда инсон хуқуқлари поймол қилингани тўғрисидаги шов шувларни фақатгина жуда кам кишилар томонидан хориж радиолари орқали яширин эшитиб келинар эди ва ўз юртларидан турли сабабларни
важ қилиб бадарға қилинган бирнеча миллат вакиллари то Сталин вафотигача ўзларини ватангадолар қаторида сезар эдилар. Ўз ватанларига қайтишни орзу қилган бу ватангадолар қаторида қрим татарлари алоҳида ўрин тутади. Улар КГБ дан яширин равишда ўша мен мактабдалик чоғимдан бошлаб биламанки, улар ўзаро маблағ тўплаб бу маблағдан Москвага тинмай қатнаб турган бир гуруҳ кишилар орасида бирнеча қрим татарларидан
Совет Иттифоқи Қаҳрамонлари, олимлар, саводли сиёсий кишилар бор бўлганлар. Бундай курашнинг бошида қрим татар халқининг асл фарзанди Мустафа Жамил тинмай ва кўп йил Москва режимидан ўз халқининг ватанларига қайтиш масаласини қўйиб, унинг ҳал этилишини талаб этиб келганлар. Мустафа Жамил ва унинг сафдошлари шунинг учун ҳам КГБ томонидан бирнеча марта қамоққа олиниб, сўнгра қўйиб юборилган.
Уларни қутқаришга эса, айниқса Ўзбекистоннинг бир қатор Чирчиқ, Янги йўл, Олмалиқ ва Ангрен шаҳарларида бир неча бор тинч ва аҳиллик билан кўча юришлари уюштиришган ва Москва уларни дарҳол қамоқдан озод қилишга мажбур бўлган. Қрим татарларининг талаблари М. С. Горбачев даврида амалга оширилгач, СССР тарқалиб Мустақилликдан кейин Ўзбекистон Ҳукумати ҳам қрим татарларининг юқоридаги талабларни рад этмадилар.
Чунки Каримовга ортиқча фаоллашган бундай халқларнинг тезроқ бу юртдан чиқиб кетишлари унга фойдалироқ бўлса, иккинчи томондан республикадаги халқнинг қониқмай турган уй жой масаласида уларнинг кўчиб кетишлари ҳам Каримовга айни муддао эди. Горбачев даврларидаёқ, қрим татарларини кўчираётган биринчи Тошкентдан кўтарилган авиа лайнер
Қримнинг Симферопль шахар аэродромига қўнган бўлса, бундай авиарейслар кейинчалик узлуксиз рейсга айланди. Қрим татарлари ва ўзбек халқи орасидаги муносабатлар доим илиқ ва беғубор бўлганлиги туфайли бўлса керак, бу икки халқдан кейинчалик неча юзлаб, балки минглаб оилалар қиз олиб, қиз чиқаришгача бориб етганлиги ажабланарлик ҳодиса бўлмай қолди.
Эслашга лойиқ бир нарса менинг ёдимдан чиқмайди, 1987 йиллар, мени рак касали деб нотўғри даволаган Республика Онкология институти ва соғлиқни сақлаш министрини судга бераман деганимда, улар тўкилган сочларимни қайта чиқишини айтиб Ялтадаги санаторийга даволанишга бир йиллик маошим 100 фойиз сақланган ҳолда менга путёвка беришганди.
Ялта гўзал макон экан, у ерда Ялта Севастопол ўртасидаги туристик автобусда фотографдек даромадли иш топиб ишлайбошладим. Ўшанда бир куни ўзбекча маромига етказиб пиширилган паловга қўй думбасини излаб гўшт бозоридаги ўзбекистонлик янги келган бир қрим татари билан танишиб, унинг таклифи билан уйига ҳам борган эдик. Тоғ бағрида вақтинча палаткада кампири билан яшаётган бу кишининг икки ўғли яқингача шу палаткада яшаб, хозир улар
Ялта горисполкомга қонуний 6 минг рубл тўлаб прописка қилиниб, квартира олишган эканлар. Уларнинг кичик чорвасида бирнеча Хисори қўйлари бор ва жуда семиз экан. Ўша куни шанба эди, қариянинг икки ўғли бола чақалари билан келиб қолдилар, не кўз билан кўрайликки, иккала келинлар ҳам оққўрғонлик ўзбеклардан экан, улар биз уч ўзбекистонликларни жуда илиқ кутиб, яхши пиширилган палов дамлашиб бизларни меҳмон қилдилар.
Улар ёш бўлгани учун бўлса керак унча Ўзбекистонни эсламасаларда, Эмина ҳола Ўзбекистонга хеч эрини қайтишга кўндиролмаётганини неча бор кўзларига ёш олиб бизга гапирар эдилар. Эмина хола эса, мен Ўзбекистонда туғилганман, ватанимни ташлаб келганман, афсус келинларим ҳам у ерга қайтишни ўйламайдилар, мен ўзимнинг энг яхши кўрган дугоналаримни қуда қилганман,
биласизми нима қилсамда уларни соғиниб ҳеч унутолмайман, деб яна йиғлаб юборар эдилар, болалари йўғида исмларини эсимдан чиқибди ҳоламизнинг эрлари ҳам нима қилайлик мен ҳам бу ерга ўрганолмайдиганга ўхшаётирман. Бу ерни украиналиклар эгаллаб олганлар, бизларнинг ота оналаримиз қуришган ўз уйларимизни ҳам улар қайтариб бермайдилар. Ўйлашимизча келажакда бу катта жанжални келтириб чиқармаса деб кампирим билан
қўрқамиз, аслида Ўзбекистонда яхшигина яшаётган эдик, дейишганди бизга текин икки килоча қуй думбаси ва яна қўй гўштидан бир бўлагини қоғоз пакетга жойлаб, уй эгаси билан бизлар қариндошларга ўхшаб қаттиқ қучоқлашиб хайрлашгандик ўшанда… Хозир Украинанинг Қрим автоном области статусига эришган қрим татарларининг қандай ҳаёт кечираётганлари менга қоронғу бўлса ҳам, ҳаммамизга дўст бу халққа келажак ривожларини тилаб қоламан бугун…