“Янги Дунё” ўзбек мухолифати ташкил топганининг 20 йиллиги муносабати билан мухолифат фаолларига 10 савол билан мурожаат қилди.
Бизнинг суҳбатдошимиз – айни пайтда АҚШда яшаётган таниқли мухолифат фаоли, инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси ва мустақил журналист Ёдгорбек Турлибеков.
Юсуф Расул: -Ўзбекистондаги мухолифат тарихи ҳақида нималарни биласиз? Бурунги замонларда ҳам бизда мухолифат бўлганми?
Ёдгорбек Турлибеков: -Мен тарихчи эмасман, лекин шу нарсани биламанки, ўтган замонларда ҳам бизда мухолифат бўлган. Кичик қавмлар ўзаро бирлашиб ўзига хос тузумларга эга бўлган хонликларга айланган. Уларни ўз мухолифлари бўлган. Тахт талашишлар, ўзаро ички курашлар ҳам ўзаро мухолифликдан келиб чиққан.
Лекин афсуски, қадимда ўзаро мухолиф гуруҳлар халқ эрки-иродасини ифода этмаган. Албатта янги ғоялар ўз даврида қаттиқ қаршиликка учраган. Мисол учун пайғамбаримиз Муҳаммад замонини эсланг. Ўша пайтда қанча қарши руҳдаги кучларнинг бўлганини инкор қилолмаймиз. Қарши кучлар ўзаро қарама – қаршиликлардан ҳосил бўлган.
Ю.Р.: -Ўзбек мухолифатини пайдо бўлиши ва шаклланиш жараёнини 1989 йилда “Бирлик” ҳаракати ташкил топиши билан боғлайдилар. Сизнингча, Ўзбекистонда мухолифат ва мухолифатдаги сиёсий ҳаракатларнинг пайдо бўлиши сабаблари нималар билан боғлиқ эди?
Ё.Т.: -Юқорида айтилганидек, бу мухолифатнинг юзага келишини табиий ҳол дейиш мумкин. Агар ўша пайтда “Бирлик” ҳаракати бўлмаганда, халқ ўз ички туғёнини бошқа бир сиёсий ҳаракат воситасида ифода этган бўларди. Афсуски, “Бирлик” ҳаракати ўзбек халқининг орзуларини рўёбга чиқара олмади.
Аввалига етарли кучга эга бўлган, минглаб одамларни эргаштирган бу ҳаракат кейинчалик парчаланиб кетиб, айёр Каримов бошқараётган сиёсат олдида ожизлик қилганини бугун ўз кўзимиз билан кўриб турибмиз.
Ю.Р.: -90 -йиллар бошида пайдо бўлган ўзбек мухолифати мамлакат ва халқ учун асосан қандай кўзга кўринарли, тарих учун эслаш мумкин бўлган ишларни амалга оширди?
Ё.Т.: -Мен ҳам 90 йиллардаги “Бирлик” харакатига қаттиқ ишонганман. Ҳаракат томонидан қилинган сиёсий тадбирлар халқимизни кўзини очди. Ўша пайтда эртанги келажак фақат “Бирлик”чилар қўлида бўлиши керак деб ўйлардим. Лекин бу ҳаракатга қарши катта куч ташланди. Ўша даврларда қилга осилгандай даражадаги обрўга эга бўлган
Каримов устакорлик билан ва овозларни сохталаштириб, ёлғон ваъдалари эвазига бўлса ҳам бир амаллаб президент бўлиб олгач, бутун кучини дарҳол ўз мақеъини мустаҳкамлаб олишга қаратди. Бунинг у уддасидан чиқа олди. Каримов келажакда президентлик курсисида умрининг охиригача ўтириш учун энг осон йўлни топди.
Ю.Р.: -Сизнингча ўзбек мухолифатини ўша пайтда йўл қўйган энг катта хато ва камчиликлари нималардан иборат эди – мухолифат нималарга эришди-ю, нималарни бой берди?
Ё.Т.: -”Бирлик” ҳаракати олиб бораётган харакат бутун республикани қамраб олган эди. Ўшанда вилоятлардан қатор -қатор автобусларда Тошкентдаги кўп минглик митингга вакиллар жўнаётганининг гувоҳи бўлганман. Энди шу ҳаракат дарахти тезда етилиб, ундан янги мева нишонаси “Эрк демократик партияси ажралиб чиққанида, бунга айримлар бу сотқинлик, деб ғазабга келишган эди.
Айримлар шундай партия бўлиши ҳам керак ку, соз бўлибди- да, бунинг нимаси ёмон, улар бир- бирига суяниб ҳаракатда бўладилар, деган эди. “Эрк” лидери Муҳаммад Солиҳ ва “Бирлик” ҳаракати раҳбари Абдураҳим Пўлатовларнинг ўшанда қилган ҳаракатлари тўғриси буларга аралашмаганим учун аниқ маълумотлар менда йўқ. Уларнинг бўлинишлари умумий демократия йўналишидаги ўзига хос оғриқли ҳолат,
аммо икки лидерларнинг кўп ўтмай, бир бирига суяниб демократияни ривожлантиради, деган халқ умид ва ишончлари кейинчалик саробга айланди. Бир қозонга сиғмаган бу “икки қўчқорлар боши” ўзларининг бугунгача муросага келолмаганлари сабабли, улар халқимиз олдидаги ишончни оқлай олмадилар. Қизиғи шундаки “икки қўчқор” ҳам, конституцияни писанд қилмай келаётган
Каримовдан фарқсиз тарзда ўз партиялари Уставларини менсимай, ўз ўринларини ҳанузгача ёшларга беришни истамай келмоқдалар.
Ю.Р.: -Каримов ҳукуматини мухолифатга қарши аёвсиз кураши сизнингча нималарга асосланган эди ва бу ҳаракатлар қанчалик ўзини оқлайди?
Ё.Т.: -Қайтараман, булар учига чиққан ёлғон ва туҳматлар эди ва ҳеч қачон ёлғон нарса ўзини оқламаган.
Ю.Р.: -Ўзбек мухолифатини хорижда туриб амалга оширган ишлари ўзини оқлайдими? Хориждаги фаоллашув мамлакат ички ҳаётига оз бўлсада ўз таъсирини ўтказа олдими?
Ё.Т.: -Мухолифат ҳозирги давр замонавий алоқа имкониятларидан фойдаланиб хориждан туриб бўлса ҳам Ўзбекистон ичида анча унумли иш олиб бориши мумкин эди. Лекин авжига чиққан ва шафқатсиз зўравонлик даражасига етган режим, ўз айғоқчиларини муҳолифат орасига доим тиқиштириб, муҳолифатнинг хар қандай уринишларини осонлик билан чиппакка чиқариб келди. Натижада лидерлар қандай кучанишмасин уларнинг ҳаракатлари бефойда бўлиб қолаверди.
Ю.Р.: -Бугун мухолифатнинг бир қаноти диндорлар билан ўз фаолиятини кучайтиришга урунмоқда. Дунёвий мухолифатни исломлашиши мамлакат ва халқимиз келажагига қандай таъсир этиши мумкин?
Ё.Т.: -Дин ўз йўлида. Албатта ҳар биримиз мусулмонмиз. Лекин динни сиёсатга хизмат қилдириш яхши эмас. Динни ўз шахсий ва тор манфаати йўлида ишлатадиган авом кишилар кўп топилади. Уларни сиёсат устидан ҳукмрон қилиб қўйиш аянчли оқибатларга олиб келиши мумкин. Сиёсатни яхши тушунган, замонавий дунё, замонавий илм фанлардан хабардор диндорлар билан ишлаш мумкин.
Лекин дин учун жиҳод деб Аллоҳ яратган бандаларни жонига зомин бўладиган ҳар қандай жоҳил инсонларга қарши аёвсиз кураш олиб бориш ҳар биримизнинг бурчимиздир.
Ю.Р.: -Халқимиз қарийб 18 йилдирки, деярли мухолифат фаолиятидан бехабар ҳолда яшамоқда. Мамлакат ичида янги мухолифат пайдо бўлишига қандайдир сабаблар, белгилар ёки асослар бор деб ўйлайсизми? Агар янги мухолифат пайдо бўлса, у 90 йиллардаги мухолифатни қайси хато ва камчиликларини такрорламаслигини истардингиз?
Ё.Т.: -Мухолифат ҳақида ва унинг кечаги қисқа тарихи ҳақида гапирдик. Ўзбек муҳолифатининг ҳозир ва бундан кейин унинг қиладиган ишларига келсак, мен бир нарсани айтишни истардим. Мухолифатга ёшларни ўрни сезилмоқда. Юқорида айтганимдек лидерлар ёшларга ўз ўринларини бўшатиб бериб, демократияни ўзларидан бошламас эканлар келаётган ёшлар уларга эргашмайдилар.
Улар аста секин унутилиб боради. Янги мухолиф партия ва ҳаракатлар пайдо бўлади. “Бирдамлик” ҳаракати ана шундай янги кучдир. Яна кўп ўтмай мухолифат ичида янги партиялар тузилиши мумкин. Эски мухолифатчилар ўзларининг кўп йиллик тажрибаларидан келиб чиқиб, ёшларга фахрийлик маслаҳатларини бериб турсалар дейман.
Ю.Р.: -Сизнингча, ўзбек мухолифатининг бугун амалга ошириши зарур бўлган муҳим ишлари нималардан иборат бўлиши керак?
Ё.Т.: -Бу саволга ҳам жавоб бердим.
Ю.Р.: -Сиз ўз ҳаётингизни кўп қисмини мухолифатга бағишлаганингиздан мамнунмисиз ёки афсусдамисиз?
Ё.Т.: -Яхши савол, албатта қанча қийинчиликлар, қўрқитишлар, қамоқ азобларини кўрсам ҳам, ўз ҳаётим давомида халқимнинг эркин нафас олиши ва унинг ҳақиқий мустақиллик меваларидан тўйиб баҳраманд бўлишини истаб келдим. Баҳоли қудрат инсон ҳуқуқлари соҳасида бўлсада бундай савобли ишларга ўзимнинг жиндай бўлса ҳам ҳиссамни қўшганимдан хурсандман. Умрим мабодо такрорланса, яна шундай қора кунларни танлаган бўлардим…
Суҳбатдош: Юсуф Расул.
www.yangidunyo.com