Ёдгор Турлибеков, АҚШ.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти эътироф этган бу кунда ҳозир жаҳонда 40 миллионга яқин қочқинлар рўйхатга олинган. Биз бу рақамни БМТнинг Қочқинлар бўйича Олий Комиссари жаноб Антонио Гуттерешнинг 2007- йилдаги Бишкекка ташрифи пайтидадаги ўша ердаги қочқинлар билан суҳбатидан эшитиб ҳайрон қолган эдик. Бишкекдаги қочқинлар билан шуғулланувчи БМТ нинг қароргоҳидаги бу учрашувда бизнинг вакилимиз бўлган А. С. нинг бир неча саволларига жаноб Антонио Гуттереш тўлиқ жавоб берди.
“Жаҳон халқларининг бунча вакиллари қандай қилиб кўчада қолиши мумкин, нега улар ўз ватанларини тарк этишга мажбур бўлганлар?”, деган саволга ҳам ундан аниқ жавобларни олдик. Англашимизча, бунча қочқинларни рўйхатдан ўтказиш ишларининг ўзи бир олам ташвиш. Бунча қочқинларни иккинчи ва учинчи мамлакатларга элтиш ва уларни уй -жой, озиқ -овқат ва кийим кечаклар билан таъминлаш эса, жуда кўп муаммоли масалаларни келтириб чиқараркан.
Яна хар бир қочқиннинг ўзи ва айниқса улар қаромоғидаги ёш болаларининг соғликларини таъминлаш каби ишларни амалга оширишни ҳам тақозо этаркан.
-Афсусларким, айрим давлатларнинг бу соҳадаги ҳар йил ажратилган маблағларнинг баъзида жуда кечикиши натижасида юқоридаги айтилган инсонпарварлик ишлари ва ёрдамларни амалга ошириш бизларнинг олдимизда катта муаммоларни туғдирмоқда, – деганди ўшанда жаноб Гуттереш.
Шу ерда БМТнинг қочқинлар билан ишлайдиган Бишкек бўлимида рўйхатдан ўтган қочқинлар аҳволлари қандай? Инсон хуқуқлари ҳимоячиси ва қочқинлик даврининг бир йилдан ортиғини шу ерда ўтказган қочқин сифатида бу саволга жавоб бериб ўтмоқчиман.
Мен дастлаб Қирғизистондаги яна бир шундай БМТнинг қочқинлар билан шуғулланувчи Ўш шаҳри бўлимида рўйхатдан ўтган эдим.
Бу ерда менга кўп яшаш насиб қилмади. У ердаги ходимлар, “Сизнинг инсон хуқуқлари соҳасидаги фаолиятингиз учун бу ердаги хавфсизлигингизни таъминлашга имкониятларимиз чегараланган”, дейишди. Кейин билишимча Ўш шаҳрида Ўзбекистондан келган журналист ва инсон хуқуқлари фаолларини Ўзбекистон ҳукумати томонидан юборилган бу ердаги мавжуд яширин гуруҳлар мунтазам равишда “ўғирлаб” кетаётган экан.
Бу ҳолат мени таажублантирди. У ердаги янги таниш – билишларнинг айтишича, мен кўчаларда якка юрмаслигим керак экан. Уй “қамоғи” да тўрт кун ўтиргандан кейин мени қочқинлар офиси ходимлари 1000 км.ча узоқдаги Бишкек шаҳридаги Миграция Маркази ва БМТ қочқинлар идораларига олиб бориб қўйишди. Ўша ерда ҳужжатларим расмийлаштирилди.
Қочқинларнинг аҳвол ва турмушлари жуда қисқача айтганда ёмон даражада эди. Ўзбекистондан келган қочқинларнинг асосий қисмини Андижонликлар ташкил этарди. Улар ўша тўпалон кезлари Ўзбекистон Миллий Хавфсизлик хизмати ходимлари томонидан яширин туширилган видео тасвирларга тушиб қолганликлари сабабли такқибга учрашган.
Уларнинг қариндош -уруғларига бу қирғиндан сўнг чидаб бўлмас дўқ -пўписалар ва қама-қамалар авжига чиқиб кетган эди. Бечора қочқинларнинг ҳатто уйларига телефон қила олмаётгани, агар шундай бўлса Андижондаги телефон гўшагини кўтарган оиланинг бошига турли муаммолар туғилиши мумкин эди. Шунинг учун улар Бишкекда уйлари билан тамом алоқасиз яшашга мажбур эдилар.
Бунинг устига Миграция хизматига мурожаат қилган қочқинларнинг ишлаш хуқуқларининг кафолати йўқлиги ва уларга моддий ёрдам кўрсатувчи “Адилет” ва “Коун партер” ташкилотларининг 3 ва 4 ойдаги бир марта берадиган ёрдамлари мутлақо озлиги, бу қочқинлар жуда арзон, қишда иситилмайдиган хонадонларни топиб, бола – чақалари билан яшашга мажбур эдилар.
Жуда узоқ масофаларга микроавтобусларга пули йўқлиги учун, улар пиёда юриб, бозорларда эса энг арзон озиқ – овқатларни харид қилар, электр ва газ хизматларига ҳам тўлайдиган пуллари етмасдан, бир амаллаб қочқинликнинг азобига чидар эдилар.
Бундай азоблардан мен ҳам узоқ эмасдим. Халқаро ташкилотлардан бериладиган ёрдамлар бир неча ой узилиб қолганида қийналиб
ўзлари зўрға кунларини кўриб юрган Андижонликлардан ҳам бир неча бор қарз сўрашга мажбур бўлганман. Ўша даврларни эсларканман, дарбадар бўлиб, бола -чақалари билан ўзга юртларда иш излаб кун кўраётганлариниинг ҳам қочқинларга қиёс этгим келади.
Улар ўз ватанларини зорланиб соғинадилар. Турмуш шароитлари кундан кун оғирлашаётган ватандошларимиз эса ўз ватанларида туриб,
камбағал ва қашшоқ аҳволда яшашмоқда. Бундай ўта салбий ҳолатларга ким сабабчи? Гуллаб – яшнаши керак бўлган бу ўлка ва унинг халқига бугун ким азоб бермоқда? Бой -бадавлат эмас, шунчаки камтарона яшай олмаётган меҳнатсевар бу халқнинг бугуни шу бўлса, эртаси нима бўлар экан? Шу каби ташвишлар билан кечалари уйқуларим қочиб кетади.
Хўш айтинг, қочоқликдан қандай қочиш керак? Бунинг учун Каримовга қачон инсоф бераркан, деб унинг тахтдан ўз ихтиёри билан кетишини яна сабр -тоқатлик билан кутиш керакка ўхшамоқда., Уни таёқ билан ҳайдасанг ҳам тахтдан тушмасликка харакат қиладиган одам эканлигини кечаги ўтган сайлов яққол кўрсатмадими?
20 – июн, 2009 йил. АҚШ, Питсбург.
«Янги Дунё».