Муаммо, мухокама, мунозора
СУННАТ ТЎЙИ
“Тўйлар ҳақида ўйлар” туркумидан
Шариат суннат тўйини ўтказишда дабдабозликни ман қилган. Суннат амаллари ҳам фарз ҳисобланиб, ўғил боланинг қулини халоллаш ёхуд уни мусулмончиликка қабул қилиш маъносини беради. Бу тўйни илгарилари одамлар ўзининг шарт-шароитидан келиб чиқиб ўтказганлар. Бойлар суннат тўйларида кўпкари берганлар. Кўпкари халқ сайлига, тамошага айланиб кетган.
Хонадонда эса қўни – қўшнилар, қавми – қариндошлар ва меҳмонларга ош тортилган. Ҳеч бир дабдабасиз маҳаллий уста томонидан боланинг қули халолланган. Замонига қараб бу тўй ҳам шакл – шамойилини ўзгартирди. Дабдабозлик, мадхиябозлик мақомини олди. Мансабдорлар, бой-бадавлат кишилар бу тўйни ресторанларга кучирди. 300-400 кишилик базмга асосан обру-эътиборга молик мансабдор, бой-бадавлат кишилар таклиф этилади.
Қўни – қўшнилар, қариндош – уруғлар ҳам ресторанлардаги базмга танлаб-танлаб айтилади. Чунки баъзилар ўзларининг ножуя хатти-харакатлари билан тўй эгасининг обрусига путур етказиши мумкин-да. Айтадиларку, камбағалга эрк берсанг, чориғи билан турга чиқади деб. Илгари бу нисбат жохил кишиларга айтилар эди. Камбағаллик шундай балоки, унга ҳар қандай нисбат берсанг ҳам сингишиб кетаверади.
Суннат тўйнинг никоҳ тўйидан бирмунча фарқ томонлари бор. Суннат тўйга келиннинг ота-оналари қўй эмас, ҳўкиз эмас, балки той олиб келади. Чунки базм кечасида тойга бундан бир-икки ой муқаддам суннат қилиб бўлинган бола миндирилиб, давра айланади. Санъаткорлар шунақа тўйларда айтилиши одатий тусга кирган “Той бола” меъёрига келтириб ижро этадилар.
Зар чопон, махсус бош кийим кийиб олган тўй сабабчиси отда давра айланиб, одамлар чузган пулларни шошиб-пишиб қўйнига, чунтакларига жойлай бошлайди. Бундай пайтда қариндошлар, таниш-билишлар, дўсту-ёрлар болага албатта пул чўзишлари шарт. Ким қанча пул чўзаяпди, буни ота-она сергаклик билан кузатиб туради. Кўп жойларда шундай одат бор: тўй эгасининг жигарлари, қариндошлари, ёру-жўралари санъаткорга пул қистиришда 15-20 киши бўлиб ўртага чиқади-да, пул қистиришади.
Қўшиқ айтаётганнинг қулоқ – чаккаси пулга тўлиб, икки қулида икки чангал пул, муқом қилиб ўйнаётган ўйинчининг ҳаракатлари янада тезлашади. Шундай пул қистиришлар той устида кўзлари аланг-жаланг бўлиб ўтирган болага нисбатан ҳам қилинади. Афсуски ҳозирча тойни суннат тўйнинг фахри-безаги сифатида ресторанларга олиб бориб бўлмайди.
Чунки тилсиз ҳайвонда ақл йўқ, шунинг учун ҳар бало қилиб юбориши мумкин. Ҳозир ўртача яшаётган қатлам вакиллари орасида ҳам суннат тўйи 300-350 кишилик базм тусини олмоқда. Бу тўйни ихчам қилиб ўтказиш ҳақида кўп гап-сўзлар бўлади, амри-маъруфлар ўқилади, аммо натижаси бўлавермайди. Танти ўзбекнинг топгани тўйга кетади. Топганини тўйга сарфлаб, қиз чиқариб, ўғил ўйлантираяпти.
Худо фарзанд берган экан, рисқисини ҳам беради, деган нақл бор. Шунинг учун кўпчилик оилаларда 8 тадан 12 нафаргача бола бор. Битта ёхуд иккита бола билан чегараланиб қолишни кўпчилик исташмайди. Фақат уни тарбиялаш, ўқитиб одам қилиш учун тафаккур, ақл талаб қилингани чатоқда. Зиммасига шундай мажбуриятлар тушган ўзбек тўрт томонга ўзини уриб, суннат тўйи, қиз узатиш, ўғил ўйлантириш маросимларини ўтказиш учун ияги чиқиб меҳнат қилади.
Бундан ташқари боласини ўқув юртига жойлаш сингари юмушлар ҳам зиммасида. “Той бола” қўшиғида, “хўкиз боқар тоғаси”, – деган сатрлар бор. Тоға жиянига атаб хўкиз семиртириш жуда кам учрайдиган ҳодиса. Хўкизни тўй боланинг отаси семиртирган. Тўйда жонни суғуриб оладиган харажатлардан бири гўшт масаласидир. Гўшт нархи, тўғрироғи арзонлашган нархи ҳақида илгариги мақолаларимизда фикр юритганмин.
Ҳозирги кунда тирикчилик учун мўлжалланган энг кам иш ҳақига бозорда 5 кило атрофида гўшт харид қилиш мумкин. Бу тўйни ҳам нозик меҳмонлар масаласи алоҳида ўрин тутади. Улар учун тандиркабоб, махсус пиширилган товуқ гўштлари тайёрлаш керак. Уларнинг нархи эса фалон пул. Ўзбекнинг суми жуда қадрли бўлмасада, уни ишлаб топиш осон эмас.
Тўй масаласи аҳолининг камбағал қатламларига айниқса оғир юк бўлиб тушмоқда. Тўйни оддийроқ қилиб ўтказай деса, бунинг иложи йўқ. Чунки ёру-жўралари, “Сиз ҳам элнинг тўйини еб келган одамсиз, қани белни бўшатинг, сиз ҳам халққа беринг” қабилида гаплар қилади. Ўғил ўйлантириш тўйи бундан ҳам мажорали. “Менинг бошқалардан қаерим кам, оддийгина тўй қилмоқчимисиз ҳали, дўстларим нима дейишади”, – деб ўғил норози бўлса, келин томонга қиз анна шундай муаммоларни ўртага қуяди.
Иккала қуданинг орзу-хаваслари бунга қўшилиб, учи қуйруғи йўқ масалага айланадики, оқибатини ўзингиз тушуниб олаверинг. Бу масалаларни ечиш учун давлат миқёсида эътибор керакка ўхшайди. Лекин давлат қарор ва қонунлар билан еча олармикин ? Биринчидан бу инсоннинг ҳуқуқ ва эркини чегаралаш бўлса, иккинчидан бундай қонунларни ҳаёт қабул қилмаслиги ҳам мумкин.
Саксонинчи йилларда собик шўро ҳукуматининг ароқ масаласидаги қарорлари шунчалик кўп салбий оқибатларга сабаб бўлдики, унинг зарари ханузгача ўз таъсирини кўрсатмоқда.
Демак, хоҳлаймизми, хоҳламаймизми масала яна маънавиятга бориб тақалади. Ўзимизни тўрт томонга уриб, тинимсиз ишлаймиз, йиғинамиз. Аммо пулимизни сарфлашда тежамкорликни унутиб қуямиз.
Совуриб, сочганимизни ўзимиз сезмай қоламиз. Ўзбекнинг ақли қаерда қолди, калласи-чи… Иллатни қаердан излашингизни ҳам билмайсан киши. Тарихи буюк улуғ халқ. Меҳнат деса ўзини томдан ташлайди. Пул топишни билади. Лекин уни тежаб сарф қилишда ақли қурғур панд бериб қолади. Ўзбекнинг суннат тўйида Абдухай Каримов “Тўй бола” қушиғини ижро этди-ю, тўйларга янгилик, “Тўй”, “Той”га айланиб, суннат тўйига ижарага той олиб келиш салкам урфга айланиб улгурди.
Минг қатла шукурки, Абдухай Каримов “Той бола” деб кўйлаган. Агар “Танки бола” деб қўшиқ айтганида нима бўларди. Худо сақласина, танти ўзбек, мудофаа вазирлигига мурожаат қилиб, фарзандининг тўйи учун танка сурашдан ҳам тоймаслиги мумкин. Чунки бизда фарзанд хохиши ҳамма нарсадан устун туради. Фараз қилинг: ўзбекнинг орзуси ушалиб, ижарага танка ҳам олди дейлик.
Танка устида боласини маҳкам қучоқлаб титраб-қалтираб ота ўтирибди. Лаънати танканинг ушлайдиган жойи ҳам йўқ. Танка стволини у ёқ-бу ёққа билтанглатиб, давра айланаяпди. Бир амаллаб давранинг ўртасига кириб олган танка, қуюқ тутун чиқариб жойида забт билан чир айланганган эди, орқа тарафи нозик меҳмонлар ўтирган столни суриб юборса бўлади-ми.
Меҳмонлар тариқдай сочилиб кетди. Хайдовчи ичиб олганми, нима бало, машина стволини чир айлантириб юборди. Меҳмонларга қушилиб, тик турганича тўйни томоша қилаётган бола-бақра, хотин-халажлар ҳам осмону фалакка равона бўлишди. Қий-чув бошланди. Ким хурсанд, кимдир хафа. Кимдир осмонга қараб, учиб кетган хотинини излаяпди.
Тўй эгаси эса хурсанд. Тўй деган чиройи шундай бўлса. Халиям танканинг алимсоқдан қолганини беришибди. Шунисига ҳам шукр. Бир умр эсда қоладиган тўй бўлаяптида ўзиям. Танка масаласи ҳазил, албатта. Аммо ўзбекнинг орзу-хаваси уни не кўйларга солмайди, дейсиз. Энг ёмон иллатлардан яна бири, ароқнинг тўйларда истаганча столга қўйилаётганлиги.
Кўп жойларда ароқ тўйнинг довруғини достон қилаётган муҳим омиллардан бўлиб қолаётганлиги кишини ўйлантиради. Манна шу ароқ сабил тўйларда одамларни жипс ушлаб, рақсга туширади, довруғини достон қилади. Баъзан салбий ҳодисалар ҳам келтирб чиқаради. Лекин бундай ҳолатлар орзу-хавас олдида ҳеч гап эмас. Тўй ниҳоясида, бозордан сотиб олиб келган чопонларни меҳмонларга кийдириш маросимини ўтказади.
“Той бола”нинг катта отасига зар чопон, бундайроқ меҳмонларга оддийроқ чопон кийдирилади. Ўнлаб кишиларга, мавқеига қараб куйлак ва даструмол тарқатилади. Кейин бу маросим ичкарига, хотинлар даврасига кўчиб, ғурбатга сабаб бўлади. Хонадон соҳибаси барчанинг кунглини ололмаслигини яхши билиб, бунисининг кийитини бунисига, бунисиникини унисиникига товоғига пишириқ, парварда, қанд-қурс билан солиб қутилади.
Олган кийитидан кунгли тўлмай ғалва қилганларга, “Хали олдинда тўйларим кўп, кейингисида яхши кийит билан сийлайман сени” – деб орқа – унгига қарамай ваъда бераверади. Чунки оломонга айланган бу талатуп тўйда барчанинг кунглини олиб бўлмайди. Хуллас ўзбекнинг тўйи энг ками 3-4 ой гап-сўз бўлиб, кейин аста-секин тинчийди.
Чунки тўйда хизматкорларнинг айби билан эътиборсиз қолиб, қорни оч ҳолда уйга қайтганлар қанча, тўйга таклиф қилинмай қолиб кетганлар қанча. Тўй эгаси хафа бўлганларга, “тўйчилик экан, ҳамманинг кунглини ололмадик, шундоқ ёнгинамдаги қўшниларимдан ҳам баъзиси айтувсиз қолиб кетибди, узр” – деб, уч ойча кўзлари аланг-жаланг бўлиб, кечрим сураб юради.
Юбилей тўйи
Ўзбекда нима кўп, тўйи кўп. Яқинда бир танишимиз 50 йиллик юбилейини ресторанда нишонлади. Яқин қариндошларни ҳисобга олмаганда, нуқул казо – казоларни таклиф этибди. Ўзи хўжалик ҳисобидаги бир ташкилотнинг раҳбари. Баъзан ойлаб, ишчи-хизматчиларига маош беролмайди. Ташкилоти бир қарасанг банкротлик ёқасига келиб қолади.
Бир қарасанг сал унгланиб, иши юришгандай бўлади. Худди анна шу вақтда танти ўзбекнинг юрагида орзу-хавас алангаланади. Қараса, эллик ёшни уриб қўйибди. Маошини олмаганлар сабр қилиб туратурсин. Бошлиқ ишчи-хизматчиларининг болаларига ҳам шундай сабр-тоқатни тилайди-да, маросимни бошлаб юборади. Шундай қилиб, ресторанда базм, тантана.
Хўжалик ҳисобидаги ташкилот бўлма ҳам идорасининг номи улуғ. Тайёргарликни зўр қилади. Бошлиқнинг шаънига мақтов сўзлари айтиб, унга чопон кийдирган қайси, костюм-шим тортиқ қилган қайси. Хуллас, юбилей эгасига бир миллионга яқин совға-салом тушибди. Хўш, биз нега мавзудан четлаб, юбилейга ўтиб кетдик. Чунки ўзбека салгина жир битдими, орзу-хавас домига илиниб, ўйин-кулгу қилишни орзу қилиб қолади.
Хотинни иккита қилиш, ҳеч бўлмаса битта ёки иккита жазман орттириш тараддудига тушиб қолади. Бу истак ўзбекни худди наркотикнинг кайфидек ўзига тортади. Қони ва жонига айланган бу истакни жиловлаш унинг хаёлига ҳам келмайди. Уйда хотин, кўчада жазман, бу ёқда мансаб. Оддий қилиб ўтказса ҳам бўлаверадиган, шариат қоидаларида ва уламоларнинг йўриқларида дабдабозлик қораланган бўлса ҳам, тўй эгасининг орзу-хаваси олдида бу угитлар тумандек тарқаб кетади.
Охир оқибатда суннат тўйини базмга, дабдабозликка айлантирган тўй эгаси харажатлар гирдобида қолиб, жабр чекади. Чунки тўйга салкам 10 миллион сум харажат қилибди. Бунда тўй эгасини тобора оммалашиб, фаоллашиб кетаётган турли-туман расм-русумлар тинкасини қуритади. Кераксиз расм-русумлар кўпайса-кўпаяптики, аммо асло озайгани йўқ.
Суннат тўйнинг номи, шакли бошқачароқ бўлса ҳам, мазмуни деярли битта. Шунинг учун тўйга кетган харажатларни биттама-батта санашдан ўзимизни тийдик. Энди навбат сал қулоққа ғалати эшитилса ҳам, мархумларга. Ҳозир кўп жойларда улик чиққан хонадон қароқчиларнинг қахрига учраган карвоннинг ҳолига тушаяпти. Пул ўлика ҳам, тирикка ҳам керак, деган ақида салкам шиорга айланиб улгурди.
Абдулфайз Баротов.
I-гурух ногирони, журналист.