Мўъжазгина шаҳарчанинг “Лолазор” маҳалласида яшовчи Сорагул тирикчиликнинг ажойиб йўлини танлаган. У баҳор келиши билан одамлар қир-адирлардан териб келган шифобахш гиёҳ коул ўсимлигини сотиб олади-да, уни тадбиркорларга кўтарасига пуллайди. Қарабсиз-ки, мўмайгина даромадга эга бўлиб турибди. Шаҳарча атрофидаги қир-адирларда эрта баҳорда барқ уриб ўсадиган бу ўсимлик бозорда анча қиммат туради.
Сорагул арзон нархда сотиб олаётган бу ўсимлик фармацевтика саноатида бебаҳо хомашё эканлигини яхши билади. Бундан ташқари уйи олдида кичкинагина ёйма бозорчаси ҳам бор. Тузуккина ўтиб турган тирикчиликка кўз тегди. 2006 -йилнинг ёз ойларига келиб уйдан пул йўқола бошлади. Коул ўсимлиги ва ёйма бозорчадан келган фойда кўпайиш ўрнига тобора озайиб борарди.
Оиладаги 5 фарзанднинг 4 таси қиз. Қизлар бу номақулчиликни қилишмасалар керак. Сорагул ўғли Абдалимдан гумонсирай бошлади. Ўғли эса “пулингизни олганим йўқ, мен ўғри эмасман” дейишдан нарига ўтмасди. Сорагулнинг бутунлай тинчи бузилди. Бир ҳафтада уч марта -3минг сўмдан 10 минг сўмгача пул гумдон бўлаётган эди-да.
Сорагул нима қилишини билмай, мактабга бориб, ўғлининг ўқитувчисига ва шаҳарча профилактика нозирига воқеани айтди. Улар Абдалим билан гаплашиб, воқеага ойдинлик киритмоқчи бўлишди. Натижа чиқмади. Абдалим бир гапни такрорларди: “мен ўғри эмасман, пулни мен олаётганим йўқ”. Пул эса йўқолишда давом этди. Сорагул пулларни қанчалик пухта қилиб яширмасин, “ўғри” пулларни топиб олиб гумдон қилишдан тийилмасди.
2008 -йилнинг май-июнь ойларида йўқолаётган пулларнинг миқдори кескин ошиб, 460 минг сўмни ташкил этганида, Сорагул салкам жинни бўлаёзди. Сўраб-суриштиришлар, тергашлар, ҳатто калтаклашлар ҳам Абдалимга зиғирча таъсир қилмаганидан сўнг Сорагул хийла йўлига ўтди. “Тошкентдаги тоғанг билан гаплашдим” деди у бир куни ўғлига.
Тоғангникида яшаб, ўша ерда ўқийсан. Энди пулни ким ўғирлаётганлигини айт. Агар ростини айтсанггина тоғангникига юбораман. Бўлмаса йўқ. Анча иккиланишлардан сўнг Абдалим “ёрилди”. Унинг гапларидан шу нарса маълум бўлдики, Абдалим пулларни мактабнинг юқори синфида ўқиётган Баҳром деган болага олиб бориб бераётган экан.
Баҳромнинг қаерда яшашини, фамилиясини ҳам билмаслигини айтган Абдалимнинг бирданига ранги ўзгариб, гапидан тўхтаб қолди. Сорагул Баҳром ўғлини қаттиқ қўрқитиб олганини сезиб унга далда берди: -Қўрқмай бор гапни айтиб бер, ўғлим. Энди сен Тошкентда ўқийсан. Шундай экан, бор гапни яширмай айт. Ахир, қанча пулимиздан ажралдик.
Абдалим гоҳо гапидан тутилиб, гоҳо гапидан тўхтаб бор воқеани айтиб берди. Воқеа бундай бўлган экан. Бир куни мактабдан уйига қайтаётган Абдалим дўкондан музқаймоқ олиб еб ўтирганида, калта қизил иштон кийган, боланинг катта расм туширилган қора футболка кийган узун бўйли бола қўлида музқаймоқ билан унинг ёнига келиб ўтиради.
Абдалимдан исмини, нечанчи синфда ўқиётганлигини сўрайди. Кейин оиласи ҳақида сўраб суриштиради. Ўзини Баҳром деб таништирган бола Абдалимга ёқиб қолганди. Шунинг учун унинг барча саволларига бажонидил жавоб беради. Баҳром эса ўзи ҳақида бошқа ҳеч нима демайди. Улар баъзан мактабдан бирга қайтишарди. Шаҳарчанинг қоқ марказида жойлашган катта маданият саройининг бир бурчагида анчагина гаплашиб қолган кезлари кўп бўларди.
Баҳром олди-қочди хорижий кинолардаги чапдаст каллакесарлардан, рэкетчилар ҳақида жўшқинлик билан ҳикоя қилганида, Абдалим унинг гапларига маҳлиё бўлиб қоларди. Ўзини худди филмьдаги ковбойлардек тутган Баҳром икки гапнинг бирида, “ҳақиқий яшаш ўша ёқда-да, пул топишнинг минг хил йўллари бор”-дея хурсиниб ҳам қўярди.
Иккаласи салкам ака-укага айланишганди. Абдалим ундан сир яширмасди. У онасининг коул ўсимлиги ва савдодан қанча пул топаётганлигини айтиб мақтанишдан тийилмади. Пировардида бундай “ака-ука”чиликнинг охири “вой” бўлди. “Меҳрибон ака” кутилмаганида ўзининг ҳақиқий башарасини номоён қилди. Харобаликка юз тутаётган маданият саройининг ўша бурчагида навбатдаги жўшқин суҳбатдан сўнг
“Ака” худди жин чалгандек ўзгарди, тутқаноғи тутгандай афти-башараси буришиб, бир силкиниб олди. Сўнгра тўсатдан Абдалимнинг ёқасига чанг солди. Уни бир уришда ерга ағдарди. Калласига муштлаб, кўзларини кўкартирди. Кейин худди кинолардаги каллакесарлардек ҳаракат қилиб, Абдалимнинг сочларидан чангаллаб, ўзига яқинлаштирди-да, башарасига дахшатли тус бериб вишиллади:
-Сенинг даданг менинг дадамдан анча пул қарздор. Лекин қарзини қайтармаяпти. Бу пулларни энди сен тўлайсан. “Меҳрибон ака” шундай деб Абдалимнинг сочидан қўлини бўшатди-да, жойидан туриб, ўзини ўнглаган бўлди-да, тахдидли овозда Абдалимга деди: -Мен сени ўлдириш керак эди. Аммо мен қароримни ўзгартирдим. Гапимга яхшилаб қулоқ сол.
Онангнинг савдодан тушган пулларининг қаерда турганлигини биласан-а. Ана ўша пуллардан менга олиб келиб бериб турасан. Бировга ғинг деб оғиз очсанг, ўлдираман. Менга одам ўлдириш чўт эмас. Эртага уч минг тайёрлаб қўй. Юз-кўзлари кўкариб, ер билан битта бўлиб қўрққанидан дағ-дағ қалтираётган Абдалим гапира олмас, фақат розилик ишорасини қилиб бошини қимирлатганича, хиқиллаб йиғларди.
Уйда ўғлининг аҳволини кўриб қўрқиб кетган онаси сўраб-суриштирган эди, Абдалим “чуқурга йиқилиб тушдим”-деб ёлғон гапирди. Иккинчи куни ёшгина бир нотаниш бола Абдалимни сўраб келди-да, уни четга имлаб қулоғига шивирлади: -Баҳром ака юборди. Айтган пулини олиб борар экансиз. Ҳов, анову томонда кутиб турибди,-деб кета бошлади.
Баҳром уни собиқ ишчилар таъминоти бўлимининг омборхонаси ёнида кутиб турарди. У у ёқ-бу ёққа аланглаб қараб пулни оларкан, “энди сен бу ерга келиб юрма, анову бола борса, айтган пулни ғинг демай бериб юбораверасан, тушундингми”-деди. Абдалим калласини қимирлатиб “ҳа” ишорасини қилди. Салкам икки йилдан бери пул йўқотавериб юрагини олдириб қўйган Сорагул шаҳарча профилактика нозирига югурди.
Нозир билан товламачини ушлаш режасини ишлаб чиқишди. Бу ишга Сорагулнинг куёви Шукур ва икки нафар ён қўшни жалб этилди. Сорагул уйдагиларга, “агар товламачининг югурдаги келиб қолгудек бўлса, биттанг участка нозирига қўнғироқ қиласан, иккинчинг Шукур куёв ва қўшниларга чопасан. Мабодо ўша куни уйда бўлмай бошқа жойда бўлсам, яна биринг менга хабар бериш учун югурасан.
Фақат бу ишни ими-жимида, югурдакни чўчитиб юбормай қилиш керак. Иншоолло, товламачини омборхонанинг ёнида таппа босамиз”. Сорагул оиласи билан югурдакнинг келишини кута бошлади. Орадан уч кун ўтди. Тушга яқин Абдалим ўзини чақираётган югурдакнинг овозини эшитди. Ярим соат аввал Сорагул қўшнисиникига чиққан эди.
Абдалимнинг чиқишини пойлаб эшикка кўз тикиб турган югурдак, шартта очилган эшикдан Абдалимнинг ўрнига учта қиз узун-қисқа бўлишиб, югуриб чиққанича уч томонга чопиб кетганлигини кўриб эси тескари бўлиб кетди. Айниқса, қўшни уйнинг подъезди томон югургилаётган қизча, “аяжон, ҳалиги айтган бола келди, тез чиқинг”-деб аюханнос солиб борарди.
Қўрққанидан югурдакнинг оёқлари қалтираб ағнаб тушишига оз қолди. Сўнгра ўзини ўнглаб олиб, “шефи”нинг олдига ўқдек учди. Қўлларини силкитганича, гоҳ йиқилиб, гоҳ туриб, чопиб келаётган югурдакни кўрган Баҳром воқеага дарҳол тушунди. Икки ҳатлаб омборхона орқасига ўтди. Кейин ўзини қуриган каналга отди. Сизот сувларни қочириш учун шаҳарча атрофида ярим айлана шаклида канал қазилган эди.
Канал четига ўйиб ташланган тупроққа жон ҳолатда тирмашган Баҳром, бир амаллаб тепага чиқиб олди. Шу пайтда хиқиллаб-инқиллаб орқасидан югуриб келаётган югурдаги ҳам кўзига кўринмасди. “Ковбой-товламачи” ҳозир фақат ўзининг жонини ўйларди. Бирон фурсат шу тарздаги мусобақадан сўнг, иккаласи ҳам олдиндаги тепалик ортига ўтиб кўздан ғойиб бўлди.
Сорагулнинг кичик қизининг шошқалоқлиги туфайли режа амалга ошмай қолди. Энди товламачини излаш қолган эди. Абдалим Баҳромнинг ташқи кўринишини тасвирлаб берди. Қулоқлари олд томонга бироз қайрилган, бурни пучуқ, пешонасида қизил доғи бор, қизил иштон, расми бор қора футболка кийган товламачини излаб топиш муаммоси энди нозирнинг олдида кўндаланг бўлиб турарди.
Ҳозир мактаб ўқувчилари таътилда. Демак, шаҳарча кезиб хонадонларга бирма-бир кириб чиқишга тўғри келади. Сорагул билан нозир шундай қилишди ҳам. Аммо бундай қиёфадаги бола шаҳарчада топилмади. Қўшни Қўшариқ қўрғонида ҳам шундай тадбирни амалга оширишди. Натижа бўлмади. Бир куни Абдалим шаҳарчадаги эски масжид ёнидаги крандан сув олаётган Баҳромни кўриб қолди.
Ўртоқларидан бири уни танир экан. Бу, Баҳром бўлади,-деди Абдалимнинг ўртоғи. Бу йил 9-синфни битирди. “Олтинсой” хўжалигидаги Шокир аканинг ўғли бўлади. Тоза ичимлик суви учун шу ерга келиб туради. “Олтинсой” шаҳарчанинг шундоққина биқинида жойлашган бўлиб, бор-йўғи тўрт оилага мўлжалланган иккита коттеж, трактор саройи ва идорадан иборат ёрдамчи хўжалик.
Хўжалик кўчатликка ихтисослашган бўлиб, илгарилари юз минглаб турли хил манзарали ва мевали кўчатлар етиштириб сотарди. Ҳозир эса унинг номигагина қолган, холос. Эртаси куни Сорагулнинг куёви Шукур участка нозири билан хўжаликка ташриф буюришиб, Баҳромга қўшиб яна икки болани профилактика участкасига олиб келишди.
Уч боланинг ичидан Абдалим Баҳромни кўрсатди. Ташқи белгилари ҳам товламачи бола шу эканлигини исботлаб турарди. Аммо Баҳром ёш бўлса-да, пихини ёрганлардан экан. Қилмишига сира иқрор бўлмасди. Уни туман ички ишлар бўлимига олиб боришди. Уни ички ишлар бўлими бошлиғининг ўринбосари сўроқ қилди. Бу ерда ҳам Баҳром жиноятини бўйнига олмади.
Охири сўроқларга бардош бера олмади шекилли, Абдалимни бир марта кўрганлигини тан олди. Сорагул Баҳромнинг қилмишларининг барини қоғозга тушириб, ўринбосарга топширди-да, уйига қайтди. Орадан бир ойча вақт ўтди. Натижа бўлавермаганидан сўнг Сорагул ўринбосарга қўнғироқ қилиб, прокурорга шикоят қилмоқчилигини айтганда, ўринбосар дарҳол Сорагулнинг уйига етиб келди.
-Биз, Баҳромни топа олмаяпмиз, деди ўринбосар Сорагулга.-Отаси ўғлим бир ёққа ишлашга кетган деяпти. Лекин қа ёққа кетганлигини билмасмиш. Лекин биз у муттаҳам товламачини албатта топамиз ва жазолаймиз. Хотирингиз жам бўлсин, опажон. У нобакор биздан ҳеч қаёққа қочиб қутула олмайди. Ўринбосар шундай гаплар билан Сорагулнинг қўйнини пуч ёнғоққа тўлдириб қайтиб кетди.
Орадан яна кунлар ўтди. Ўринбосардан бирон натижа чиқмаслигига ақли етган Сорагул туманга бориб, бу масала бўйича бошлиқ билан учрашишга аҳд қилди. Эрталаб туманга жўнади. Не кўз билан кўрсинки, “Олтинсой” хўжалигига борадиган йўл бўйидаги бекатда калта қизил иштон, расми бор футболка кийган Баҳром Сорагул ўтирган автобусга чиқса бўладими.
У автобусда Сорагул борлигидан бехабар олдинги эшикдан чиқиб, олдинги ўриндиқлардан бирига ўтирди. Сорагулнинг миясига қон урилди. Яқиндагина ўринбосар Баҳромни излаб топа олмаяпмиз деган эди-ку. Рахбар бўлатуриб ёлғон гапирган экан-да. Мана у ўриндиқда ялпайиб ўтириб олиб, борлиқни томоша қилиб кетаяпти. Билмаган одам уни қўй оғзидан чуп олмайдиган бола деб ўйлайди.
Ҳа, оғзингдан қора қонинг келсин сенинг. Қараб тур ҳали. Шундай хаёллар билан банд бўлиб тутоқиб ўтирган Сорагул туман марказига келиб тўхтаган автобусдан бамайлихотир тушаётган Баҳромнинг ёқасига тўсатдан чанг солди-да, қарғаганича уни ички ишлар бўлими идораси томон судрай кетди. Икки йилнинг ичида пешона тери эвазига топган пулларининг тагига сув қуйган бу иблисни Сорагул ҳозир буғиб ўлдириб қўйишга ҳам тайёр эди.
Ички ишлар бўлими идораси ҳовлисида шофёри билан гаплашиб турган ўринбосар Баҳромни ҳовлига шахмала қилиб судраб кирган Сорагулнинг важоҳатини кўриб шайтонлаб қолишига оз қолди. -Мана бу мухтарам товламачини қабул қилиб олинглар. Сизлар топа олмаётган бўлсангиз ҳам мана мен топиб келдим. Бошлиқнинг кабинети қаерда?-деб Баҳромни ичкарига судрай кетди.
Хуши бошидан учиб шошиб қолган ўринбосар Сорагулнинг йўлини тўсиб ялинишга тушди. -Жон опа, бошлиқ олдига кирмай туринг. Ишингизни ўзим ҳал қилиб бераман. Унга қўшилиб шофёри ҳам Сорагулни кўндиришга ҳаракат қиларди. Ўринбосар миршабни чақириб Баҳромни камерага қамашга буйруқ берди. Бир соатнинг ичида Баҳромнинг отаси Шокир акани топтириб келди.
Довдираб қолган Шокир ака икки қўли кўксида Сорагулга ялинарди. -Жон, синглим. Ҳамма гапдан хабарим бор. Ўғлим бир болалик қилиб қўйибди, ўтирган бир ҳўкизим бор. Шуни сотиб пулини берайин. Ўғлимни кечиринг, қамалиб кетмасин яна. -Ўғлингиз бола эмас, нақ балонинг ўзи-ку,-деди Сорагул хун бўлиб. -Икки йилдан бери мендан товламачилик йўли билан олган пулларга бозордан 4 та ҳўкиз беради.
Ўғлингиз қамалмаса рози эмасман. Сиз эса пулларимнинг барини қайтариб тўлайсиз, Вассалом. Шокир акага қўшилиб Сорагулни инсофга келтиришга ўринбосар ҳам ҳаракат қиларди. Икковлашиб Сорагулни бир амаллаб кўндиришиб, уйига жўнатиб юборишди. Шокир ака қолди. Сорагул энди бирон натижа чиқар деб ўйлади. Чунки ўринбосар Баҳромнинг қизил калта иштони билан расми бор футболкасини ечинтириб олиб,
Сорагулнинг кўз олдида сейфига солиб қўйди. Баҳромнинг яланғоч қолишини билганидек отаси уйидан бошқа кийим олиб келган экан, Баҳром ўша уст-бошни кийиб олди. Аммо ўринбосар Баҳромни жазолашга негадир вақт топа олмасди. Бугун-эрта деб яна бир ойни ўтказиб юборди. Сорагул ҳар гал қўнғироқ қилганида, ўринбосар: “опажон, мустақиллик байрами ўтсин, нобакор товламачини қаматмасам, пулингизни ундириб бермасам отимни бошқа қўяман”-деб катта ваъдалар берарди.
Мустақиллик байрами ҳам ўтди. 2 сентябрь куни Сорагул ўринбосарга қўнғироқ қилиб қаттиқ гапирган эди, у киши, олдинда маъракам бор, илтимос шуни ўтказиб олай, кейин лаънати Баҳромнинг суробини албатта тўғирлайман,-деди. Орадан 25 кун вақт ўтганидан кейин Сорагул Баҳромнинг амнистияга илинганлигини эшитди. Хонавайрон бўлган аёл ҳолсизланиб ўтириб қолди.
Бир неча ойлардан буён тинимсиз югуришлар, асаббузарликлар ана шундай якун топди. Ҳам пулидан ҳам тинчидан ажраган Сорагул биринчи марта Баҳромнинг отаси таклиф қилган ҳўкиздан воз кечганига роса пушаймон бўлди. Шокир аканинг ҳўкизи кимга насиб қилганлиги жумбоқлигича қолди.
Абулфайз БАРАТОВ.