(ёки “Президент эркаси”нинг хотиралари…)
Исмат Хушев, Канада.
(ismatkhushev@yahoo.com)
Иккинчи китоб.
“Борис Николаевич, мен “Ўзбекистон адабиёти” газетасиданман!”
Иккинчи боб.
“Лужники”даги митинглар худди кўп серияли қизиқарли кинога ўхшарди. Митингда бир марта қатнашган одам эртасига ҳам, индинига ҳам ва ундан кейинги кунларда ҳам ўз-ўзидан у ёққа бораверарди. Агар бирор кун митингда қатнашмасанг, худди носқовоғини йўқотиб қўйган бангига ўхшаб қолардинг. “Қайта қуриш”нинг бош қаҳрамонлари аллақачон халққа танилиб қолганди. Хусусан, Борис Ельцин билан академик Сахаров халқ назарида нажоткорларга айланиб улугуришганди.
Борис Ельцин бир неча йил бурун Москва шаҳар партия қўмитасининг биринчи секретари вазифасидан бўшатилиб, Сиёсий Бюро аъзолигига номзодлар рўйхатидан ўчирилгач, мен унга Тошкентдан телеграмма жўнатган эдим: “Борис Николаевич, бардам бўлинг! Халқ Сиз тарафда!” деб кўнглини кўтаргандим. Ўша телеграмманинг нусхаси билан квитанциясини ғурурланиб сақлаб қўйгандим.
Сирасини айтганда, ҳатто академик Сахаров ҳам Ельцинчалик машҳур эмасди. Тўғри, зиёлилар Андрей Дмитриевичнинг буюк инсон эканини, узоқ йиллар мобайнида тоталитар тузумга ва Сиёсий Бюрони хусусийлаштириб олган қароқчи чолларга қарши курашаётганини билишарди. Бироқ, Ельцинни нафақат зиёлилар, балки барча тоифага мансуб кишилар яхши таниб, унга тарафдор бўлиб қолишганди. Таъбир жоиз бўлса, академик Сахаров эски киноларда бош ролларни ижро этган суюкли актёрга ўхшаса, Борис Ельцин ҳали қандай натижа билан якунланиши номаълум бўлган яп-янги кўп серияли кинонинг бош қаҳрамонига ўхшарди. Улар орасидаги яна битта муҳим фарқ шундан иборат эдики, Борис Ельцин сиёсатчи сифатида халқнинг кўнглидаги гапларни дарҳол илғаб оларди ва халқ эшитишни истаётган гапларни гапирарди. Яъни, оммабоп ва ҳаммабоп эди. Боз устига, уста нотиқ эди, ҳозиржавоб эди.
Академик Сахаров эса собитқадам зот сифатида ҳар доим ўзига содиқ қоларди: у халқ нимани эшитишни истаётгани билан ҳисоблашиб ўтирмасди, балки ўзи истаган, кўпдан бери ўзи кўнглига тугиб юрган гапларнигина гапирарди. Бунинг устига, у нотиқ эмасди, нотиқликни даъво ҳам қилмасди. Лекин ниҳоятда самимий инсон эди – суҳбатдошини далиллар асосида ишонтиришга ҳаракат қиларди. Исботланмаган мавҳум гапларни асло ўртага ташламасди. Демак, ҳар куни биз журналистлар “Лужники” майдонига йўл олардик, депутатлар эса съездга отланишарди.
“Сайлов сабоқлари” мақоламнинг қаҳрамонларидан бири, 102-Қарши миллий-теририториал округидан СССР Халқ депутатлигига сайланган Тўлқин Омонов билан қадрдон бўлиб қолган эдик. У киши ҳар куни қашқадарёлик ноиблар сафида съездга кетарди. (Дарвоқе, Ўзбекистондан сайланган депутатлар вилоятлар бўйича гуруҳларга тақсимланган бўлиб, бу гуруҳларга вилоят партия қўмиталарининг биринчи котиблари раҳбарлик қиларди. “Россия” меҳмонхонасидаги жойлари ҳам, съездда ўтирадиган ўринлари ҳам ёнма-ён жойлашган эди: яъни демократлар таъбири билан айтганда, “оломон” партия “босс”ларининг қатьий назорати остида бўларди).
Лекин ўша депутатлар орасида ҳам ўз мустақил фикрига эга бўлган шахслар бор эди. Назаримда, Тўлқин Омонов ҳам оқ-қорани таниган – ҳур фикрли ноиблар сирасига кирарди. Бундай хулосага келишимга сабаб шуки, Тўлқин ака ҳар куни: “Бугун ҳам Ельцин билан кўришдим! “Салом” десам, алик олди!” деб мақтаниб келарди. Ана шундай ажойиб кунларнинг бирида Тўлқин ака менга телефон рақами ёзилган қоғоз – “визитка”ни бериб: “Бу Ельциннинг уй телефони. Агар ундан интервью олмоқчи бўлсангиз, олдиндан қўнғироқлашиб, келишиб қўйинг. Аммо уни тутиб бўлмайди, Ельцин билан учрашиш жуда қийин”, деди.
Маълумки, у пайтлари совет матбуотида ижобий маънодаги мақола ёки суҳбатлар фақат демократик йўналишдаги газеталарда онда-сонда чоп этиларди, холос. “Правда”, “Известия” каби советпараст, бирёқлама газеталарда эса Ельцинни қоралайдиган мақолалар, суҳбатлар эълон қилинарди. Ҳатто чет эл матбуотидан ҳам Ельцинни бадном қиладиган мақолалар излаб топилиб, кўчириб босиларди. Мен Ельцинга нисбатан адолатсизлик қилиняпти деб ҳисоблардим. Шунинг учун ундан интервью олиб, мени вафқулодда Москвага юборишга рози бўлган Бош муҳарриримни хурсанд қилмоқчи бўлдим.
Хуллас, Тўлқин ака берган телефон рақамини териб, ўша кундан эътиборан Ельцинлар хонадонига босим қўнғироқ қила бошладим. Биринчи куни негадир трубкани ҳеч ким кўтармади.
Эртаси куни меҳмонхонадан чиқмасдан кун бўйи яна телефонбозлик билан машғул бўлдим. Кечга яқин трубкани бир қиз кўтариб: “Борис Николаевич уйга кеч қайтади”, деди.
-Мен Тошкентданман, “Адабиёт” газетасининг мухбириман. Борис Николаевични жуда ҳурмат қиламан, Бир пайтлар унга ҳамдардлик билдириб телеграмма ҳам жўнатганман. Мен Борис Николаевичга Ўзбекистондан алангали саломлар олиб келганман!” – дедим тўлқинланиб.
Трубкани қулоғига тутиб, сўзларимни тинглаётган қиз ҳам ҳаяжонланиб кетди шекилли, энтикаётганини эшитиб турардим:
-Миннатдорман, Исмат! Қизғин саломларингизни албатта Борис Николаевичга етказаман!” – деб ваъда берди.
-Хўп, кўришгунча хайр!
Энди митингбозликни йиғиштириб қўйиб, телефонбозликка рўжу қўйдим. Ҳар куни Ельцинга қўнғироқ қилиш билан куним ўтади: ҳар куни эски “ашулам”ни янги ва янги тафсилотлари билан такрорлайман. Охир-оқибат трубкани кўтарадиган қиз ҳам товушимдан танийдиган бўлиб қолди. Телефонда саломлашганимиздан кейин у:
-Ишларинг қалай кетяпти, Исмат? – деб сўрарди дарҳол.
-Ишларим ёмон эмас, “Лужники”да митинг давом этапти, – дердим худди митингларни ўзим уюштираётгандек. – Лекин Борис Николаевич биз билан алоқа ўрнатса ёмон бўлмасди…
-Кўрмайсанми, Исмат, ҳеч вақт тополмаяпти, – дерди қиз узр сўраётгандек.
Ельцин билан суҳбатлашиш ҳадеганда менга насиб этавермади. Лекин, трубкани кўтарадиган қиз билан ғойибона танишиб олдик. Маълум бўлишича, у Борис Николаевичнинг кенжа қизи – Татьяна Дьяченко экан. Биласиз, кейинчалик Татьяна отасининг ёнига кириб олиб давлат бошқарувида ҳам иштирок этади. Хусусан, Ельцин юрагини операция қилдиргандан сўнг давлат аҳамиятига молик бўлган қарорлар фақат Татьянанинг хулосалари асосида қабул қилинарди. Россия матбуоти бу қизни Чубайс билан “севишиб юради” деб ҳам айблади, “Татьянанинг Кремлда иш кабинети ҳам бор” деб кўп ёздилар. Охири, миш-мишлардан безор бўлган Борис Ельцин ўз қизини “давлат маслаҳатчиси” лавозимига тайинлаш тўғрисида махсус фармонни эълон қилади. Т.Дьяченко токи В.В.Путин муваққат президент бўлгунга қадар “давлат маслаҳатчиси” лавозимида ишлайди, Ельцин истеъфога кетганидан кейин эса собиқ президентнинг оила аъзоларидан бири сифатида “дахлсиз шахслар” рўйхатига киритилади…
Телефонбозликдан натижа чиқмагач, яна “Лужники”га йўл олдим. Тушлик пайти оч қоринга тўйиб пиво ичдим. У пайтларда пиволар ҳам зўр бўларди. Умуман, митингчиларнинг деярли ҳаммаси ҳам озми-кўпми ичган бўларди. (Ҳатто Борис Николаевичнинг ўзи ҳам кўпинча ширакайф бўлиб юрарди). Маъдумки, баданида борлар тез тил топишади…
“Дужники” майдонида митингчиларни қуршаб олган милиция генераллари кечга томон ташвишланиб қолишди. Уларнинг қўлларидаги ҳаво телефонлари – рациялардан огоҳлантирувчи хабарлар тарқатила бошлади:
-Ельцин келяпти! Ҳушёр бўлиб туринглар, Ельцин келяпти!
Бу хабар телефондан телефонга узатиларди, сўнг кичик кичик унвонли милиция зобитлари ўз ходимларини оғзаки огоҳлатиради:
-Ельцин келяпти! Ҳушёр бўлиб туринглар, Ельцин келяпти!
“Хайрият, дедим ичимда, Ельцин билан шу ерда суҳбатлашиб олсам не тонг!”
“Лужники” да юз мингдан ҳам зиёд оломон мисоли денгиздек чайқалибтурарди…
Кўп ўтмай “Москва-река” томондан қоп-қора, узун лимузин кўринди. У оломон деворини аста-секин ёриб ўтиб, марказий минбар томон яқинлаша бошлади. Оломон икки томонга ажралиб машинага йўл берарди, “Лимузин” майдондан оҳиста ўтиб, марказий минбарга яқинлашарди. “Лимузин” минбар томон силжигани сари: “Ельцин!”, “Ельцин!!”, “Ельцин!!!” деган ҳайқириқлар еру-кўкни ларзага келтириб юборарди.
Ниҳоят, Ельцин минбарга кўтарилди. (Минбар – бу каттакон “КамАЗ” автомашинасининг бортлари туширилган саҳни эди).Дарҳол микрафонни бўшатиб беришди. Унинг юзлари бўғриқиб кетган, гўё ҳозиргина тенгсиз курашда ғолиб келган паҳлавонга ўхшарди.
– Азиз Ватандошлар! (Дорогие соотечественники!) – деб гап бошлади у. Мамлакатимиз жар ёқасида турибди. Бир ҳовуч бюрократлар эсафақат ўз мансабини ўйлаяпти…
Ельцин “бир ҳовуч бюрократлар” ким эканини номма-ном айтмасди, лекин оломон бирдан: “Егор, сен ноҳақсан!” деб ҳайқирарди. Сўнг: “Миша! Сен ўзинг ким тарафдасан – Борисни ёқлайсанми ёки Егорга ишонасанми?!” деб масалани кўндаланг қўйишарди.
Ўша пайтларда Сиёсий Бюро аъзоси, КПСС Марказий Қўмитасининг котиби Егор Лигачёв сафсатабоз сиёсатчи сифатида “қора кучлар”нинг раҳбарига айланиб қолганди. Халқ ундан нафратланарди, Горбачёв эса мувозанатни сақлаш учун гоҳ ислоҳотчилар томонга ён босса, гоҳида консерваторларнинг пилигини кўтариб қўярди. “Қизил гаплар”дан тўйиб кетган халқ бўлса, тўфон кўтарилган уммонда ҳокимият ғарқ бўлаётганини тан олишни истамасди: ҳокимият кемаси ғарқ бўлиб кетса, хаос бошланишини оломон ўйламасди. Ельцин эса айнан ўйлашни истамаётган оломоннинг раҳнамоси эди! Оломон уни халаскор деб биларди, жамики бедаво дарду-ситамларга малҳам қўядиган Исо Масеҳ деб биларди! Оломон ўз халаскорини топганидан беҳад хурсанд эди…
Гулдурос қарсаклар ва олқишлар остида Ельцин навбатдаги оташин нутқини тамомлади. У аста-секин шоҳсупадан туша бошлади. Шоҳсупа атрофида турган беш-олтита бақувват йигитлар ўзъаро қўл ушлашиб, доира ҳосил қилишди-да, Ельцинни жонли ҳалқа ичига олишиб, “Лимузин” томон силжий бошладилар. Оломон мени ҳам ўша ҳалқа томон суриб олиб бориб қўйганди. Шу пайт қизиқ ҳодиса рўй берди: ёши бир жойга бориб қолган кекса бир хотин, (қозоқмиди ёки бурятмиди, ишқилиб, рус эмас эди), тўсатдан: “Ўв, Ельцин-ей! Вой болам! Ельцин-ей, вой болам!” деб аюҳаннос тортиб, ўкраб йиғлаганча Борис Николаевичнинг оёқлари остига ўзини ташлаб юборади ва худди азага келган ўзбек аёлларига ўхшаб саннаб-саннаб йиғлаё бошлайди. Чамамда, бундай бўлишини Ельцин ҳам кутмаганди. Борис Николаевич таққа тўхтади-ю, аёлнинг қўлтиғидан олиб ўрнидан турғазди ва “Нима гап?” деб сўради.
-Ўғлимни армияда ўлдиришди! Ўлигини қўрғошин тобутга солиб жўнатишди! Лекин айбдорлар жазоланмади! – деб арз қилди муштипар она.
-Биз айбдорларни албатта топамиз! – деди Ельцин қатьий оҳангда ишонч билан. У аёл узатган бир ласта қоғозни олди-да, ёнида турган соқолли ёрдамчисига бериб: – Ма, шахсан ўзинг шуғулланасан! – амр қилди.
Аёл Ельциннинг елкасига осилиб миннатдорчилик бирдираётган пайтда оломон яна чайқалиб ҳаракатга келди ва мени Ельцин турган жойга суриб олиб бориб қўйди. Маст одамнинг ҳаракатини бошқариб бўлмаганидек, оломоннинг ҳаракатини ҳам бошқариб бўлмайди. Кутилмаганда ўзъаро қўл ушлашиб турган қўриқчиларнинг ҳалқаси бўш жойидан узилиб кетди. Ельцин бир лаҳза оломон қуршовида қўриқчисиз қолди. Шунда кимдир менинг қўлимни маҳкам ушлаб: “Қани, ёрдамлашиб юбор!” деб қолди. Биз тўрт-беш киши қўл ушлашиб узилган ҳалқани қайта тикладик. Сўнг Ельцинни ўртага олиб “Лимузин” томон аста-секин силжий бошладик.
Албатта, мен Ельцинни муҳофаза қилиб бораётган соқчилар сафидан жой олганим учун бағоят хурсанд эдим. Гўё ўзимни тарихга кириб бораётгандек ҳис этардим. “Лимузин”га яқинлашдик. Эшиклар очилди. Қўриқчилар қўлларини қўйиб юборишжи ва бирин-кетин Ельцин билан машина ичкарисига кира бошлашди. Таажжубки, мен ҳам соқчиларга қўшилишиб “Лимузин”га кириб қолдим.
“Чайка” ниҳоятда узун, ичкарида уч қатор ўриндиқ бор эди. Ельцин олдинги ўринга ўтирди, соқчилар, жумладан мен ҳам орқа ўриндиқларни эгалладик. Ичкарига киришга улгурмаган қўриқчилар эса машина тезлигига ҳамоҳанг равишда, машина билан баробар югура бошлашди. Шу тарзда улар Ельциннинг хавфсизлигини таъминлашарди. Кейин билсам улар ҳеч қандай хавфсизлик хизматининг ходимлари эмас, балки Ельциннинг шунчаки кўнгилли тарафдорлари – беминнат ёрдамчилари экан…
Бояги ўғли ўлган аёлнинг шикояти Павел Вощановга топширилган экан. Адашмасам, “Лимузин”га ўнтача одам кирганди. Уларнинг барчаси Ельцинни депутатликка сайлаган штабнинг фаоллари эди. Фақат мен бегона эдим, буларнинг даврасига тасодифан кириб қолгандим. Машина имиллаб юраётганди, ён-веримизда инглизча чуғурлашаётган чет эллик журналистлар гоҳ қадамларини тезлатиб, гоҳида югуриб боришарди. Ҳеч ким уларга эътибор бермасди. Шу жумладан менга ҳам биров эътибор бермади. Чамаси, Ельцин янги қўриқчи олган бўлса керак деб ўйлашарди. Борис Николаевичнинг ўзи эса орқасига қайрилиб ҳам қарамасди, фақат олдинга тикилиб хўмрайиб борарди.
Ниҳоят, оломон ортда қолди. Биз майдон четига яқинлашдик, машина аста-секин тезлигини ошира бошлади. Мен ўзимни эркинроқ ҳис эта бошладим. Демак, Ельцинга яқин бўлиш унчалик қийин эмас экан-да, мен бўлсам, телефонбозлик қилиб бекорга умримни ўтказиб юрган эканман. Негадир ҳамма худди оғзига талқон солиб олгандек миқ этмасдан борарди. Мен ўзимни тутиб туролмадим. Ахир, тарихий учрашув пайтида қачонгача сукут сақлаш мумкин?!
– – Борис Николаевич, мен “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг махсус мухбириман! Кўпдан бери Сизнинг мухлисингизман… Сиз бардам бўлинг, ҳеч нарсадан қўрқманг! – дедим тўлқинланиб.
– Ҳамма ҳайрон бўлиб менга тикилиб қолди, ўзъаро шивир-шивир қилиб гаплашиб ўтирган қўриқчилар ҳам бирдан ҳушёр тортиб қолишди.
– – Машинани тўхтатинг! – деб буюрди Ельцин. – У қандай қилиб бу ерга кириб қолди?! – деди ғазаби қўзиб.
– – Мен “Ўзбекистон адабиёти” газетасининг махсус мухбириман… – дедим чайналиб. Ростини айтсам, Борис Николаевичнинг важоҳатини кўриб қўрқиб кетдим.
– – Тушинг! – деб буюрди Ельцин машина тўхтатилгач. “Нима ҳаққингиз бор?! Ахир мен Сизни қутқараман деб оломоннинг оёқлари остида қолиб ўлишим ҳам мумкин эди-ку! Нега матбуот вакилига ёки Сизга бир умр меҳр қўйган мухлисингизга қўпол муомала қиляпсиз?!” деб қичқирмоқчи бўлдим, лекин товушим чиқмади. Мен ғойибона сиғиниб юрадиган одам бирданига тўнини тескари кийиб олади деб асло ўйламаган эдим.
– – Давай, давай, кўп бошни қотирма. Туш машинадан! – дейишди қўриқчилар қатъий оҳангда.
– Мени машинадан тушириб юборишди.
– “Лимузин” энди ўрнидан қўзғалаётган пайтда орқадан югуриб келаётган бир гуруҳ хориждик журналистлар дарҳол машинани ўраб олишди. Ельцин ноилож машинадан тушди ва менга қараб бир хўмрайиб қўйди-да, журналистларнинг саволларига жавоб беришга киришди. Мен бўлсам, гўё қўлидаги хўрозқандини олдириб қўйган боғча боласига ўхшаб четроқда қовоқ-тумшуғимни осилтириб туравердим. Аҳволимни кўриб Борис Николаевич: “Бўпти, хафа бўлма, Исматчик, ма, сен ҳам қуруқ қолма!” деб чўнтагидан ширинлик чиқариб берса, дарҳол гина-кудуратни унутишга рози эдим. Бироқ, Ельцин аразлаган болаларга ширинлик улашиб берадиган “боғча опалар”га асло ўхшамасди…
– Албатта, Борис Ельцин ҳаёт-мамот учун тенгсиз кураш бошлаган эди, ҳар хил мухбирлар билан пачакилашиб ўтиришга унинг вақти йўқ эди. Бироқ, мен ҳам ўзимча ҳаёт-мамот учун курашаётган эдим. Менга уч-тўрт оғиз ширин сўз айтиб: “Кечирасан, бошқа сафар бафуржа гаплашамиз”, деб кўнглимни кўтариб қўйса, бирор жойи камайиб қолмасди…
– Ўшандан кейин ҳам яна бир марта Ельциннинг уйига қўнғироқ қилиб, Татьяна билан хайр-хушлашдим. У ҳайрон бўлди.
– – Отангиздан хафа бўлдим, – дедим. – У киши мен ўйлаган одам эмас экан. Бўпти, Таня, соғ бўлинглар…
(давоми бор)
http://yangidunyo.com/