МАРКАЗИЙ ОСИЁ РЕСПУБЛИКАЛАРИ ИТТИФОКИ: КИМ «ХА», КИМ «КАРШИ»?

Улугбек Хайдаров, журналист, «Бирдамлик» ҳаракати фаоли.
ylugbek-haydarov.jpg

Козогистон президенти Нурсултон Назарбоев Марказий Осиё иттифокини тузиш таклифи билан чикканига анча булди. Бир озгина шов-шув булиб, кейин унитилаёзган бу таклиф, Назарбоевнинг Киргизистон, Туркманистон ва Тожикистонга килган сафарларидан сунг яна ОАВда кузга ташлана бошлади.
Иктисоди ночоргина булган Киргизистон ва Тожикистон республикалари, Козогистон томондан келадиган катта кумак илинжида бу таклифни катта кизикиш билан кабул килган булсалар, «узига тук» булган Туркманистон ва Узбекистон президентлари хозиргача бу гоядан унчалик хаяжонга тушганлари йук.
Хакикатдан ажойиб гоя. Аслида хам, бозор иктисодининг Урта Осиё лидерлари уйлаб топган ёпик усулидан минтака халклари катта мушкулликларни бошидан кечирмокда. Марказий Осиё республикаларининг президентлари уз мустакилликларини чегараларни ёпиб ташлаш билан куриклай бошлашди. Бу энг биринчи навбатда, каловини топса корни ёндиришга кодир булган Узбекистон тадбиркорлари ва хунарманлари учун катта зарба булди.
Ислом Каримов уйлаб топган иктисодий модел, хакчилликдан йироклигини курсатди. Натижада халк орасида юзага келган норозиликдан куркиб кетган унинг хукумати, аслида йук душманларни уйлаб топиб, 16 йилдан буён уз халкига босим утказиб келаяпти. Марказий Осиёнинг бошка халклари хам «Ёпик чегаралар» сиёсатидан узбеклардан камрок азият чекишаётгани йук.
Демак, Марказий Осиё давлатлари иттифокини тузиш вакти аллакачон келганперспективалари мавжуд, бирок, гояни амалга ошириш учун, янги иттифокдан манфаатдор мамлакатларнинг интеллектуал кучлари хозирча ута таркок ва улар бу борада узларининг аник режаларини ошкор килишганлари йук, вахоланки, айнан мана шундай куч, бирлашиш гояси хакида жамоатчиликнинг фикрини чукур урганиб, гоя атрофида доимий равишда юзага келаётган зиддиятларни бартараф этишга кодир булиши керак.
Бу куч биринчи навбатда миграцион окимларни баркарорлаштириш, мамлакатлараро йирик кушма корхоналарни вужудга келтириш ва капиталларнинг эркин интеграцияси масалаларини очик кенгашда кенг мухокама килиши зарур.
Бирок, хозирги зиддиятли даврда минтака президентлари, икки кара икки турт булгани каби оддий булган бу механизмга, негадир ёндошишдан куркишаяпти. Бунинг сабаблари барчамизга маълум.
Ислом Каримов качонлардир Марказий Осиё иттифокини тузиш гояси хакида гапирганди. Минтака ахлига манзур булган бу гоя, 26 миллион ахолиси бор Узбекистон президентидан чиккани, афтидан, кимларгадир (шимолдаги кушниларгами) ёкмаган шекилли, орадан куп утмай, у бу хакда гапирмай куйди. Шу билан Марказий Осиё иттифоки хакидаги гап сузлар тингандай булди.
Бирок, аслида Иттифок тузиш учун аскотадиган келишув ва шартномаларни Марказий Осиё далатлари аллакачон имзоланган ва бу хужжатларга кура, улар уртасида миграция, маданият, молия ва харбий сохалар буйича муаммолар чикмаслиги керак эди.
Узбекистон, Козогистон, Киргизистон уртасидаги «Абадий дустлик хакида»ги шартнома каёкда колди? Ахир мана шу шартнома, Марказий Осиё мамлакатлари уртасидаги интеграциянинг хар кандай куринишига йул очиш учун сиёсий асос эмасмиди?
Мана шу шартноманинг кайсидир бандида, маблагларнинг, ишчи кучларининг эркин айланмасини таъминлаш хакида ва куйинки, иктисодиётнинг турли жабхаларига келишилган холда ёндашиш кузда тутилмаганмиди? Хаммамиз, Марказий Осиё халкларининг хаётини бир маромга солувчи бундай нормалар когозда колиб кетганига сукут саклаб караб турибмиз.
Мантикан савол тугилади: Уша шартномалар бекор килинмаган булса, ундаги келишувларга нега амал килинмаяпти? Дарвоке, когоздаги хар кандай ёзилган нарса амалга ошавермаслиги минтака халклари учун янгилик эмас.
Марказий Осиё иттифоки, унинг аъзоларига кай томондан фойдали? Бу уринда бир нечта аксиомалар мавжуд. Киргизистон, Узбекистон, Тожикистон ва Туркманистон учун бу аввало – сармоялар, ишчи кучлари миграциясининг баркарорлашуви, ва нихоят, минтакадаги президентларга тинчлик бермаётган терроризмга карши умумий тусик куйиш.
Туркманистонни бу иттифок, газ савдоси буйича Россиянинг уринсиз галвасидан куткариши мумкин. Каспийбуйи газ кувурлари буйича уч томонлама шартнома – бунинг ёркин исботи.
Демак, янги тузилажак иттифок Россиянинг китик патига тегадиган узига хос кирраларга хам эга булиши мукаррар. Бу уринда Хитой ва Америка хам узларининг норозиликларини очик булмасада, яширин холатда курсатишлари мумкин. Чунки бу давлатлар узларини Марказий Осиё давлатларининг асосий инвесторлари деб хисоблашади ва минтакадаги бирлашув уларнинг хамёнларига каттагина зара келтириши мумкин.
Шунинг учун бу давлатлар Марказий Осиё иттифоки тузилмаслиги учун чоралар куришга мажбур булишлари хам мумкин. Марказий Осиё халкларининг бир-биридан айро яшашлари улар учун маъкул ва улар бу айроликни абадий килиш учун ахборий кенгликнинг имкониятларидан, минтака амалдорларининг порахурлигидан, Марказий Осиё республикаларини камраб олган тартибсиз миграцион жараёнлардан ва колаверса Узбекистон ва Козогистон уртасидаги геосиёсий ракобатдан хам кенг фойданишади.
Бу ракобат икки давлат уртасида азалдан мавжуд. Бу холат улар аввалига Россия империяси, кейин собик Иттифок таркибига кирганларидан кейин салгина пасайгандек булган булсада, 90-йилларда собик иттифок республикаларида юз берган «мустакиллик паради»дан кейин янада авж олди.
Бирок бу ракобат энди минтакада лидерлик учун давом этаётган булсада, Узбекистон ва Козогистоннинг ташки хамкорлигига халакит бермади. Бундан ташкари, Каримов ва Назарбоевни толибларнинг Марказий Осиёга тахдиди хам анча бир-бирига якинлаштирди. 1999 йиллардаги Боткент вокеалари икки давлат рахбарларининг минтакадаги хавфсизликка ута жиддий ёндашишларига сабаб булди.
Бирок, террозимга карши кураш механизми, Каримов ва Назарбоев томонидан имзоланган бир уюм хужжатлар мавжудлигига карамасдан, самарали ишламади. Бу йуналишдаги хамма харакатларни ОДКБ доирасида Россия уз кулига олди. Узбекистон ва Козогистон рахбарлари минтакадаги харбий-сиёсий лидерликка эгаликдан яна курук колишди.
Узбекистон ва Козогистон президентлари лидерлик даъвосидан воз кечишсагина, Марказий Осиёдаги бирлашиш жараёни тезлашиши мумкин. Бирок бу ерда, нафакат икки давлат рахбари уртасидаги шахсий амбициялар, балки ташки факторлар борлигини хам унутмаслик керак.
Андижон вокеасигача, АКШ ва НАТО, Узбекистонни Россия ва Хитойдан азизрок куриб, Марказий Осиёдаги лидерликка номзодни Каримов сиймосида куришни бошлаган пайтда, Козогистон, аксинча, Евроосиё иттифоки тузиш гояси ва кейинчалик Божхона иттифокини куллаб куватлаш билан, Кремлнинг хурматини козона бошлаганди.
2005 йилнинг май ойидаги Андижон вокеаларидан сунг, вазият тескарисига айланиб кетди. Минтакадаги лидерликка факат бир давлат – Россия даъвогар эканлиги хамма учун аён булди колди. Марказий Осиё давлатларининг барчаси, Кремл коридорларида лойихаланган Евро Осиё Иктисодий хамжамияти (ЕврАзЭс) ташкилотига дархол кушилиб кетишди. Шу билан Марказий Осиё давлатлари уртасида имзоланган ва янги иттифок тузиш учун барча асосларга эга булган шартномалар-у, келишувлар уз-узидан йукка чикди.
Хозир энди Козогистондаги аналитиклар «Назарбоев барбод булган ОЦАС (Организация Центрально Азиатского содружество) ташкилоти вайроналари устида, СЦАГ (Союз Центрально Азиатских государств) ни ташкил килмокчи, У минтакадаги хакикий лидер ким эканлигини курсатиш учунгина ЕврАзЭсга аъзо булган» деган фикрни айтишаяпти.
Бу уринда бир нарсага эътибор беринг: Андижон вокеаларидан кейин, Каримов АКШ ва бошка гарб давлатлари билан алокаларини узиб, Путиннинг остонасига кайтиб борган булса, Назарбоев аксинча, Гарб билан (АКШ билан эмас) алокаларини фаоллаштирди.
Назарбоевнинг бу «юриши» узининг натижаларини курсатаяпти: Европа Козогистоннинг минтакадаги лидерликка даъвосини куллашини, унга ОБСЕнинг раислигини ваъда килиш билан билдираяпти.
Шундай килиб, янги геосиёсий уйиннинг Москва-Тошкент, Остона-Брюссель куринишидаги хеч ким кутмаган аник контурлари кузга ташланиб колди.
Бу тенденцияни хисобга олган холда, шуни айтиш мумкинки, эртами, кечми, Марказий Осиё давлатлари иттифоки гояси яна узок вактга кадар омма назаридан четга чикиши мукаррар. Минтакадаги давлатларнинг рахбарлари уртасидаги муносабатлар кучли амбицияларга асосланганлиги ва хар кандай ташки таъсирдан холи була оладиган бундай регионал иттифокнинг дунёга келмаслигига Россиядек давлатнинг манфаатдорлиги, афсуски, Марказий Осиё халкларини хали бери бирлаштира олмаслиги мумкин.
20 сентябрь, 2007 йил.

Copyright © 2018 Birdamlik.Info
Shares