Ўзбекистон банкларини тасаввур килинг:
Банк… Чиройли бино, нисбатан хушмуомала банк ходимлари ва ўқрайиб қарайдиган милиция ходимлари.
Банкомат салобат тўкиб турибди.
Номига.
Номига дейишимнинг сабаби,банкомат қургур, қуруқ электроэнергияни сарфлаб турибди.
Накд пулни кўрмаганига бирон беш йил бўлгандир-ов!
Лекин Ўзбекистон билан коммунистик ўтмиши муштарак бўлган Россия ва Қозоғистон банклари ёнидаги, дўконлар ҳудудидаги банкоматлар ёнида инсонларнинг нақд пулни санаб олаётганликларини кўрасиз.
Бироқ, бизда картина умуман бошқача. Банкомат олдида ҳеч бир тирик зотни кўрмайсиз.Одамлар урганиб қолишган,борган билан фойдаси йўқ.
Ўз-ўзидан ақли расо одамда савол туғилади: Наҳотки, Ўзбекистонда накд пул йўқ?
Ўзбек сўми эркин конвертация қилинадиган валюта бўлсаки,нақд пулимиз қўшни мамлакатларга чиқиб кетган бўлса? Ҳозирги вақтда қадрсизлиги жиҳатидан лидер валюта бизнинг сўмимиз бўлса керак. Натижада,банкда накд пул айланмай қолган бўлса!
Лекин, асло ундай эмас.Ўзбекистонда накд пул кўп, фақат у пул банкка келмайди. Қора банкларда сақланади, контрабанда маҳсулотлари учун тўлов сифатида ишлатилади. Қора бозорда чет эл валютасига конвертация қилинади.
Валютафурушларга қарши ўтказилган 2013 йилдаги тадбирлардан сўнг, валютафурушлар анча камайиб қолган эди. Ҳозирги картинага қарасак, валютафурушлар жуда кўпайиб кетди.
Ўзбекистонда «демократия» йўк деймиз. Демократия бор. У ҳам бўлса, “Шу валютафурушларга жорий қилиндими, нима бало?” дея ўйланиб қоласан киши.
Валютафурушлар кўпайиб кетди. Кўпайса кўпайибди-да,сенга нима?
Долларда авиабилет,автомобиль сотилгандан кейин,банкда доллар умуман бермаса,фуқаро қаердан олсин?
Шу валютафурушларнинг бори, аксинча, яхши-ку, дейишингиз мумкин,албатта.
Тўғри, уларнинг бори яхши.Уларни ҳеч ким йўқота олмайди. Ҳатто СССР даврида ҳам Москвада валютафурушлар бўлган экан.
Эркинликлар ниҳоятда чекланган, ҳамма томони денгиз билан ўралган озодлик ороли деб аталмиш Кубада ҳам валюта бозори бўлса керак. Яна билмадиму, Шимолий Кореяда ҳам бордир-ов.
Россияда валюта алмаштириш бемалол бўлганидан одамнинг кўзи ҳам долларга тўқ бўлиб қоларкан.
Нимага деганда, ҳоҳлаган пайти алмаштиришинг мумкин бўлгандан кейин, шунга урганиб қоларкан.
Лекин,Ўзбекистонда доллар олишга ҳам, сотишга ҳам қўрқи-иииб чиқасан.
Ҳаракат қиласан, иложи борича таниш билишлардан олишга ва сотишга. Мени бир савол анча вақтдан бери қийнайди: Ҳукумат шу пул кредит сиёсати билан ними нимага эришаяпти? Ахир, бунақа пул кредит сиёсати нотўғри-ку.
Банкларда накд пул камчилигидан банкир ҳам кўчада, солиқчи эрталабдан кечгача дўконма-дўкон юради.
Мақсад, тадбиркорларни нақд пул туширишини кўпайтириш.Солиқчи билан тадбиркор ўртасидаги суҳбат мана бунақа кўринишда бўлади:
“Бугун сана 15. Планинг 4 миллион экан, 1 млн 500 минг топширибсан,500 минг отставаниянг бор,500 мингни кечгача топшир,топширмасанг,бошқача гаплашамиз.”
Ўйлашингиз мумкин,тадбиркор қонуний ишлаётган тадбиркор бўлса,нимасидан қўрқади? Тадбиркорнинг қўрқадиган нозик жойи,сотаётган молининг 80% и Абу Сахийдан накд пулга сотиб олинган,ҳужжатсиз контрабанда товарлари.Пул ўтказиш йўли билан товар оладиган жойнинг ўзи бўлмаганлиги,бориям 20 фоизга қиммат бўлганлиги туфайли,контрабандани олиб келишга мажбур. Булмаса, бизнеси синади.Тадбиркорларнинг пластик карточкага қимматига савдо қилишининг сабаби ҳам, алида, шу.
Пластик карточкага килинган савдосидан тушган тушумни,корпоратив карточкасига тушириб,алкогол сотадиган обналичкачи мафиозлардан маълум бир фоиз эвазига обналичка қилиб,яна Абу Сахийга мурожаат қилади.
Агар автомобиль олмоқчи бўлса ёки Хитойдан мол олиб келмоқчи бўлса, доллар керак, қаерга боради?
Валютафурушларга мурожаат қилади.
Мана сизга қора накд пул контрабанда товар қора валюта конвертация схемаси.
Ўзбекситонда нақд пул шу йўсинда айланаяпти.
Айланаяпти,лекин,фақат банк четда қолиб кетаяпти. Ҳисобингда пул бор. Иш ҳақини ҳам банк ходимлари иложи борича,пластик карточкаларга кўчиришга ҳаракат қилишади.
Яна савол тугилади: Нахотки, банклардаги нақд пул тақчиллиги муаммосини ҳал қилишнинг имкони йўқ?
Мана, мен айтаман: Иложи бор ва бу жуда осон.
Шу пул кредит сиёсатини ким юритаётган бўлса, ўша одам ёки одамларга таклифим бор:
Ушбу таклифим қуйидагилардан иборат:
- Валютафурушларни легалаштириш.Улардан фаолияти учун солиқ олиш.
- Банкларда чет эл эркин конвертация қилинадиган валюталарни эркин айирбошланишига чекланмаган миқдорда рухсат бериш. Токи хусусий валюта айирбошловчилар билан банклар рақобат қилсин. Кўп миқдордаги валюта чет элга чиқиб кетади, деган иддаолар асоссиз. Аксинча, кўпрок валюта кириб келади.
- Ўзбек сўмининг ҳозирги вақтдаги харид қобилиятини эътиборга олиб, 10 000 сўмлик, 20 000 сўмлик, 50 000 сўмлик, 100 000 сўмлик купюраларни қўркмасдан чиқариш лозим. Бу ўз навбатида ўзбек сўмини ихчамлигини ва тўлов қобилияти оширишга олиб келади. Ҳозир автомашина олмоқчи бўлсангиз, битта машинани пули 1-2 қоп бўлиб кетади. Бу инсон психикасига ўз миллий валютасининг қадрсизлигини билдиради. Катта купюраларини чиқариш,инфляцияга олиб келади,деган иддао мутлақо асоссиз. Пул кредит сиёсати тўғри юритилса, инфляцияни минимал ҳолатга олиб келиш мумкин.
- Албатта, Конвертациянинг эркинлашуви – ҳаёт-мамот масаласи. Эркин конвертациясиз,умуман Ўзбекситоннинг келажаги йўқ.
- Яқинда Навоий эркин иқтисодий зонасида жорий валюта режимини бутун Ўзбекистон ҳудудига жорий қилинсин. Корхоналар экспортдан тушган валюталарини ҳоҳлаганча тасарруф қилсинлар. Ҳоҳлашса, истаган нархларида сотсинлар.
Накд пулсиз ҳисоб-китобларни ривожлантиришга имтиёзлар бериш ва х.к
Юқоридаги таклифлар амалга оширилса,банкда нақд пулдан кўпи бўлмайди.
Бу мамлакатимизнинг имиджига ҳам яхши.
Фуқароларнинг банкларга ишончи ортади.
Иш ҳақи,пенсиялар вақтида берилади. Иш ҳақи ва пенсияларни пластик карточкага кўчириш ихтиёрий авжига чиқади.Чунки,эркин иктисодиёт шароитида,пластик карточкалардаги электрон пулнинг ликвидлиги, фуқаролар учун нақд пулни кўтариб юришни ноқулай қилиб қўяди.
Ҳатто,тадбиркорлар,накд пулдан кўра,электрон пулни афзал билишадиган бўлиб қолади.
Мен эртак айтаётганим йўқ. Бу реал воқеилик.
Солиқ тўловчилар сони ҳам кўпаяди.Тадбиркорлар қора иқтисодиётдан легал бизнесга ўтишни афзал билишади. Бунинг учун давлат шароит яратиб бериши зарур, холос……
Муҳаммад Али ЎРОҚОВ
“Бирдамлик” Халқ Демократик Ҳаракати Навоий вилоят бўлими фаоли