Би-би-си Ўзбек Хизмати атоқли адиб Мамадали Маҳмудовнинг қамоқхонада ёзилган туркум асарларини эълон қилишни режалаган. Эътиборингизга ҳавола қилинаётган «Ой нури» романини адиб 2012 йилда, Чирчиқдаги жазо муассасасида ёзиб тугатган.бу ерга босинг
(Воқеий роман)
“Эзгу фикрловчи кўмак сўраб, кимга мурожаат қилади?
Қонун кимнинг қўлида? Ёвузлик коҳинлари қўлида…
У бойликни эгри йўл билан эгаллаб олди.
Ким уни ҳукмронлик ва ҳаётдан улоқтириб ташлайди?”
Зардушт
“Қонунлар кишиларни қўрқитиш учун эмас,
уларга ёрдам бериш учун яратилган”.
Вольтер
“Ҳар қандай сохта ҳукумат
сўз эркинлигидан қўрқади”.
Н. Бердяев
1
Ҳар куни Сталиннинг мана бу гапи “Правда”, “Известия”, “Комсомольская правда” газеталарида босилади:
“СССР – эрксевар мамлакат. Дунёда унга тенг келадиган давлат ҳам, куч ҳам йўқ. Биз бунга биринчи галда Компартиямизнинг доно сиёсати ва улуғ рус халқининг етакчилигида эришдик.
СССРда барча эл, элат тенг, тинч, тотув, тўкис яшаяпти. Бу дўстликни дунёда ҳеч ким ва ҳеч қандай куч бузолмайди.
Дўстлигимиз абадий!”
Кун бўйи шу, шу хилдаги сўзлар СССР радиоларида янграйди. Бунга жавобан Ғарб ва Океан ортидан кесатиқлар келади:
“Кўпик…”
“Қуруқ арава шалдирайди”.
2
Мен ҳали бола эдим. Лелин, Сталин, радио, газеталарга инонардим. Оврўпо билан Американи “кўролмаяпти” деб ўйлардим.
Биз тоғ тўрида, кўкламда турли-туман чечаклар, кўм-кўк ўтлар билан яшнагувчи, ёзда қўнғир тусга киргувчи, этагида тошқин сой оқгувчи тепа устида, ярим йиқиқ уйда яшардик. Бу ерга ҳали “Ильич нури” етиб келмаган эди. “Ильич нури”га ғарқ ўзбек кент, кентчалари ўрис ва бошқа келгиндиларга тўлиб-тошгани ҳақида гап юрарди. Бироқ ҳали мен тирик ўрисни кўрмагандим.
Рус уруғи анқо Боғдонда КПСС, Ленин, Сталин, “Улуғ оға”га шарафлар ёғиларди.
Мактабда ҳам.
Дарсдан олдин Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси гимнини куйлардик:
“Ассалом рус халқи – буюк оғамиз,
Ассалом доҳиймиз – Ленин жонажон…”
Мадҳиядан кейин ҳамду сано айтардик:
“Ленин бобомиз,
Сталин отамиз…”
Сўнг порлоқ ҳаётимизни мақтардик.
Оврўпо билан Американи ёмонлардик:
“Айниган дунё”…
“Капитализм – инсоният душмани”…
Бу мақтов, ёмонловларни мендан эшитган онам қовоғини уяр, бироқ оғиз очмасди. Мен эса бунинг сабабини ундан сўрашга тортинардим. Фақат бир гал онам ўзини тутиб туролмади, портлади:
– Ёлғон!
– Нимага, Она? – мен таажжуб ичра сўрадим.
– Мақтовлар.
Ўлганининг кунидан мақтайди.
Қўрққанидан мақтайди.
– Кимдан?
– Сталиндан,
ГПУдан.
Йигирманчи йиллардан бери Юрт бузилган арининг уясидек тўзғияпти:
Қулоқ…
Сургун…
Қамоқ…
Қийноқ…
Қатл…
Эркаксиз кулбалар ҳувиллаб қолди,
Хотинлар тул қолди,
Болалар етим қолди,
Оч-яланғоч қолди.
Уй-жойсиз қолди.
Буни ўзимизнинг мисолимизда ҳам кўрмаяпсанми, ўғлим? Мен сени кузатувчан бўлишингни истайман, оқни қорадан ажратишингни истайман.
Онамнинг бир марта бўлса-да, ёлғон сўзлаганини эслолмайман. Шунга қарамай, эл-юрт мақтаётган нарсани ёлғиз онам томонидан “ёлғон” дейилиши, менинг кўнглимга иккиланиш уруғини сепди. Мен ўйланиб қолдим. Онам гапини улади:
– Эл дейувчи кишилар ёт элларга қочиб кетдилар.
– Шу тўғрими, Она?
– Ноиложликдан қочиб кетишди. Бўлмаса уларни: “Халқ душмани” деб отишарди.
– Ишонгим келмайди.
– Тузум уларнинг “Эрк” дегувчи ғояларидан қўрқади,
Ақлларидан қўрқади,
Элни қўзғатишларидан қўрқади.
Ёлғон, туҳматлари фош бўлишидан қўрқади.
“Қўрқоқ олдин мушт кўтаради”, дейди эл.
Оврўпога туҳмат қилаяпти.
Америкага туҳмат қилаяпти.
Эрксевар кишиларга туҳмат қилаяпти.
Улғайсанг, бунинг тубига етиб оласан, ўғлим.
Ҳозир тилингга маҳкам бўл. Одам орқасига одам қўйилган. Қўйилганларга ҳам қўйилган… ҳалқа… Эл оғзига бўғов солинган. Унутма, улуғ отанг Аҳмат Оқсоқолни ҳам ГПУ дорга осган. Чунки у Элни дейувчи киши эди.
Бундай онларда мени ўй чулғаб оларди. Кўнглимда иккиланиш уруғи уна бошлаганини ўзим ҳам сезмасдим.
Иккиланиш уруғи…
Онам бўш пайтларида бадиий китоблар ўқирди. “Алпомиш”, “Гўрўғли”, “Кунтуғмиш” достонларини ёд биларди. Кечмишни севарди…
Онам!..
Менинг дунёда кун кўрмай ўтаётган Онам!
Меҳрибон Онам!
У Ғўддим тоғи этагида Катта Турк[1]қишлоғида, ўзини тамиз турк билгувчи Искандар Турк оиласида туғилган. Боғдонликлар каби бобом ҳам Қорамон уруғидан эди. Салжуқли туркларда шундай сўз юрган:
“Қорамоннинг қўйини,
Сўнгра чиқар ўйини…”
Бунинг маъноси шуки, 1443 йилда Константинополни[2]олишда Қорамонлар бизансларга қарши ҳийла ишлатадилар: қўй терисини ёпинган ҳолда (қўй шаклига кириб) қўққис ҳужум қиладилар ва уларни енгадилар. Шунда Фотиҳ Султон (Маҳмат Султон) шу гапни айтади:
“Қорамоннинг қўйини,
Сўнгра чиқар ўйини…”
Искандар бобом Туркияда ўқиган ва усмонли турк қизига уйланиб қайтган. Онамнинг айтишича, момом (Ўғуза) сулув ва ўқимишли бўлган. У сочини (узунлигидан) сандалга чиқиб юваркан. Менинг раҳматли гўзал Роҳат опачам Ўғуза момомга тортган. Унинг ҳам кўзлари мовий эди.
Отам – Маҳмуд Аҳмат Оқсоқол ўғлини эслолмайман. Уни Боғдонда “Маҳмуд узун” деб атаган. Бу нисбат отамга фақат бўйи узунлиги учун эмас, балки, ўткир ақли учун ҳам берилган. Унинг отаси қулоқ этилганига қарамай, у тоғ бегиси бўлиб ишлаган. 1943 йилда урушга кетган. Шунда онамга ушбу гапни айтган:
– Мен Олмонни босқинчи демайман. У Худосиз тузум зулмидан қон қақшаётган элларни озод қилиш учун юриш қилган. Балки, бу Тангри истагидир. Чунки СССР – Халқлар бўғови. Мен сенга Олмондан хат ёзаман… Ўғлимизни асра, Саодат. Эсингда тут: “От ўрнини той босади”.
Отам қайтмади. Балки Олмонда қолгандир?
“СССР – Халқлар бўғови”.
Мен буни ҳали тушунмасдим. Онам қайғу-алам билан дерди:
– Туркистон каби кўп юртлар бўғовланган. Тор тушовлаб, узун арқонлаб қўйилган. Москванинг чизган чизиғидан чиқмайди. Чиқишга уринса, уни мажақлаб ташлайди. Бунга Хунгария[3]бир мисол. Будапешт танклар ғилдираклари остида қонга қорилди.
Улуғ отангнинг мана бу сўзлари ҳамон эсимда:
“Сталин – Қонун.
Қонун – Сталин.
Қонун – Сталинга қурол”.
Бутун Куч ишлатар ташкилотлари-ю оммавий ахборот воситалари Сталиннинг яроғи.
Сталин шулар билан тирик.
Лекин?..
Сталинни қўллаётганлар ҳам, “Халқлар отаси” деб улуғлаётганлар ҳам ундан зада.
Бутун қарам эллар зада.
Дунё зада”.
Онам бобомни эслаб юм-юм йиғларди. Сўнг кўзёшларини эски, тоза қўлрўмолчаси билан артиб дерди:
– Халқлар зулм, очарчилик, ўлатлар исканжасида бўғилмоқда. Ҳамма ёқда зорлик, хорлик, зўрлик ҳукмрон. Бизнинг уйда ҳам…
Қандоқ яшардик! Боғ, чакалак, йилқи, қўй, эчки, мол… Бор-будимизни НКВД тортиб олди. Энди?.. Энди бир бўлак нонга зормиз.
Онам ҳақ эди:
Ойда-йилда қозонимиз бир қайнарди.
Уст-бошимиз ҳам аянчли эди.
“Она, нон!” деб йиғлардим.
Бундай онларда онам эзилиб кетарди.
Энди буни ўксиб эслайман.
Йўқлик, иложсизлик ўрамида қолган онам кўз олдимга келади:
“Она, кечиринг!” дейман куйиниб.
Кўзларим ёшга тўлади.
Бироқ?..
Бироқ, энди кеч.
Вақт қайтмайди.
Ўтган қайтмайди.
3
Очликдан кунлар қирқоёқ юришидек имиллаб кечади.
Оғир кечади.
Кишига тоғ, дара, ўрмонлар ҳам, булоқ, сой-ирмоқлар ҳам, ҳатто улардан ҳам гўзал нарсалар файзсиз кўринади. Ўйин-кулги, куй-қўшиқлар ҳам ёқмайди. Ақл, онг, идрок деганлари моғорлайди. Юз-кўз, гап-сўз, хатти-ҳаракатлар қаримсиқ тусга киради. Очун туманли, тунд кўринади.
Балки, Москва мияларни бўғовлаш учун ҳам элларни сунъий тарзда очликда сақлар?
Онамнинг таъсирида туғилган ушбу фикр узун замон кечароқ ўз тасдиғини топди. Марказий газеталар (“Правда”, “Известия”, “Комсомольская правда”)да бу тўғрида ёзилди. Ҳатто даҳшатли очликдан кишилар одам этини еганлар:
“Янги қабрлар очилиб, ўликсиз қоларди…”
Сталин ҳақидаги латифа ҳам дунёга ёйилади:
Сталиннинг буйруғи билан Кремл қописининг (дарвозасининг) икки томонига икки улкан ит занжирлаб қўйилади:
Бири тўқ.
Бири оч.
Сталин (Политбюро аъзолари билан) қопидан ичкарига киради. Тўқ ит занжирини узгудай бўлиб, ер титиб, вовуллаб уларга ташланади. Сталин итга суқ бармоғини нуққан ҳолда Политбюро аъзоларидан сўрайди:
– Кўраяпсизларми, у қандоқ хавфли?
Политбюро аъзолари бир овоздан жавоб қайтаришади:
– Кўраяпмиз.
– Нимага? – сўрайди “Буюк Доҳий”.
– Тўқ, – бир овоздан жавоб беришади аъзолар.
– Шундан қўрқиш керак! – таъкидлайди “Халқлар отаси”.
Оч ит эса ётган жойидан қимирламайди. “Бир бўлак нон бер”, дегандай Сталинга мўлтираб боқади. Сталин оч итга суқ бармоғини нуқади ва Политбюро аъзоларини саволга тутади:
– Кўраяпсизларми, у қандоқ ювош?
Политбюро аъзолари бир овоздан жавоб беришади:
– Оч.
– Халқни ҳам шундай ушлаш керак! – дейди генералиссимус Сталин.
Менимча ҳар бир латифа қатида маълум ҳақиқат ётади. Бу латифадан келиб қаралса, “Халқлар отаси” халқдан қўрққан. Буни юзлаб соқчилари-ю “эгизак”лари (двойниклари) бўлганидан ҳам билса бўлади. Бу ҳақда Сталин ўлимидан кейин марказий газеталарда очиқ ёзилади. Тўғри, “Доҳий”дан манфаат кўрган битта-яримта маддоҳ, ялоқлар Сталин қирғинини[4]“Тўғри бўлган, – дейдилар. – Йўқса, давлатни сақлаб қололмасди”. Мен бундоқ тўнкаларга Муҳаммад пайғамбарнинг қуйидаги сўзи билан жавоб берганман:
“Одамлардан тўғрилик ва ҳалоллик талаб қилишдан олдин, тўғри ва ҳалол жамият қуриш лозим”[5].
Мен яна шуни сездимки, очлик, тушкунлик, умуман, қийин дамларда кимнингдир ёки ниманингдир турткиси сабабли одамда бир умид уйғонади. Шунда у яшариб кетади. Унга борлиқ нурга тўлгандай туюлади. Мен буни онам мисолида кўрдим.
Аянчли кунларнинг бирида онам Учқулоч олтин конига яёв бориб қайтди. Севинганидан унинг қоралуранг кўзлари порларди. Хурмадан андоза олган хиёл қалин дудоқлари садаф тишларини кўрсатароқ юмилмасди. Шу онда у менинг наздимда гулга бенгзарди. Очунда ундан сулувроқ хотин йўқдек туюларди. У мени қайноқ бағрига босди. Манглайимдан ўпди ва қувонч тўла овозда деди:
– Мен ишга ўтдим, ўғлим! Энди оч қолмаймиз. Отангнинг олдида ҳам юзим ёруғ бўлади.
Онам ҳамон отамнинг қайтишига умид боғлаб яшарди.
У икки ўрим сочини турмаклаб олди, бошига олма гулли рўмолини ташлади ва сўнг менинг сочимни силаб деди:
– Эртага Олтинконга кўчамиз!..
4
Олтинкон…
У Боғдондан икки тош этакда – чағир тошли чўл адоғида – пастқам тоғлар оралиғида жойлашган.
Олтинконда чуқурлиги уч қулочча келадиган бир қудуқ бор. Унинг булоқникидек тиниқ, чучук суви озаймайди ҳам, кўпаймайди ҳам, бир теранликда туради. Олтинкон шу қудуқ оти билан аталади: “Учқулоч”.
Уч қулочдан анча қуйида тағин адирсимон тоғ тизмалари қад кериб турибди. Ундан нарёғи адоқсиз Қизилқум. Сўнг Қозоқистон.
Биз қудуқдан икки юз қадамча юқорида, ўрликда жойлашган бир ташландиқ ертўлани макон айладик. Онам билан мен уни ўз билганимизча тузатдик, оҳакладик, супуриб-сидирдик ва унга “Ильич нури” улатдик. Шунда менга кулбача қасрдек туюлди.
– “Ильич нури” ғаройиб-да! – онам ёш боладай қувонди.
– Мўъжиза, – дедим мен.
Онам ош қилди. Бундан олдин қачон палов еганимизни эслолмайман. Балки бир йил ўнжадир? Балки, ундан-да кўп… Ошни тўйиб едик. Унинг тотли таъми ҳалигача оғзимдан кетмагандай.
Ўтган йили ёзда, таътилда Учқулочда (топографга ёрдамчи) ишлаган эдим. Ўшанда бу ошёнда ҳаёт бўрон каби гувуллаб, қайнаб-тошаётганини кўрдим. Ғиж-ғиж одам. Асосан ёшлар. Адашмасам, уларнинг саксон-тўқсон фоизи ўрис ва бошқа келгиндилар. Қолгани ерли. Ҳамма тармоқ бошлиқлари руслар. Ҳатто шахта, бурғу цехларининг ҳам. Уларнинг ерликларга паст назар билан қарашларини шунда яққол сездим ва онамнинг ҳақ эканлигини бир қадар англадим.
Ҳар куни можаро…
Мени ҳайрон қолдирган нарса: “Улуғ оға” ҳар гапида сўкиниб гапиради. Ва топганини ичади. Бу менда ажабланиш ила жирканиш туйғуларини уйғотди.
Учқулочда (Боғдонга солиштирганда) яшаш шароити яхши; “Ильич нури”, “Маданият уйи”, ҳаммом, футбол, волейбол, баскетбол майдонлари, биллиард, теннис хоналари…
Тағин турли тўгараклар…
Ҳар куни “Маданият уйи”да танца.
Мен яна (мактаб очилгунча) геолог қиз Ойнур (ўзи Тошкентда туғилган бўлса ҳам, таги чимкентлик) кўмагида ишга (топографга ёрдамчи) кирдим. Онам бош идорада супурувчи.
5
Ойнур!..
Асл исми “Ойнури” бўлса ҳам, ҳамма уни “Ойнур” деб атарди.
Ойнур!
Бетимсол гўзал қиз.
Оврўпача кийинган, кийинганда ҳам охирги урфда (модада) кийинган бу қиз бизникига келганда ертўламиз ёришиб кетарди. Онам ўзини қўярга жой тополмасди. Унинг атрофида парвона бўларди. Мен ғариб яшаганимиздан уялардим. Онамнинг ҳам юз-кўзида шу ифода кезарди. Ойнур илк танишганларида ўзларининг асл қиёфаларини яширадиган кишилар туридан эмасди. Билъакс, табиатан қандай бўлса, ўзини шундай тутарди. Яъни ўз уйида юргандек ўзини эркин тутарди. Биздан ҳам шуни истарди ва ҳазиломуз оҳангда онамга дерди:
– Ўғлингиз мендан кичик-да, она, йўқса, сизга келин бўлиб олардим-а.
Бу гап онамга болдай ёқар, у севинганидан порлаб, Ойнурга жавоб қайтарарди:
– Сиздек келиним бўлса, бошим осмонга етарди, гўзал қизим. Гап кўнгилда-да, асалим. Пайғамбаримиз ўзидан ўн беш ёш катта Хадича ойимга уйланган. Бу ибрат бўлмасми, гўзал қизим?
Агарчи Ойнур киборли хонимларга ўхшаб кўринса ҳам, аслида кибр-ҳаводан йироқ бу қиз яқинларига ичини яширмасдан очарди:
– Узр, онажон, мен ўз ақлим билан яшайман. Эркин одамман. Менга ҳеч кимнинг ҳаёти мезон бўлмайди. Мен ота-онамни севаман. Аммо ўзимни ҳақ деб билсам, уларнинг ўгитларига ҳам қулоқ солмайман. Балки бу менинг камчилигимдир? Бироқ, барибир мен ўзимни сунъий равишда ўзгартира олмайман. Ҳар бир одамнинг “ўзи” ўзида бўлса, бошқа бирон кимсани, ҳатто энг улуғ инсонни ҳам такрорламаса, ер юзида ўсиш бўлади.
Такрорлаш – тараққиёт бўғови.
Мен ҳеч кимни такрорламайман. Бу оламда ўзим бўлиб яшайман. Ҳаётнинг маъно-мазмуни ҳам шунда деб биламан.
Ойнурнинг ҳазили ҳам, сўзи ҳам, овози ҳам менга болдек ёқарди. Мен қиздирилган тандирдек қизариб, терга ботардим. Лекин унга бир сўз дейишга ўзимда журъат ҳам, куч ҳам топмасдим. “Буни шеъримда ифодалайман”, деб кўнглимга тугардим. Ойнур менга жилмайган ҳолда кўз ости билан бир қараб қўйиб, тағин ҳазил қиларди:
– Ўғлингизни катта бўлишини кутайми, Она? Кейин у мени тан олмай қўйса-чи? Ахир, аёл зоти тез қариб қолади-да, Она. Бир чуқурроқ ўйлаб кўрай-а?
Кейин у бирдан жиддийлашар ва Онамга тиниқ меҳр билан боққан ҳолда дерди:
– Сезгим алдамаса, ўғлингизда ҳам ўзига хос бир нима бордай. Нима? Аниқ айтолмайман. Фаҳмлайман: унинг кўзларида бир исён шарпасини кўраётгандайман. Вужудида бунинг ўзагини… Яна Тангри билгувчи, Она.
Менимча, ҳар бир одамнинг ботинида гавҳар ҳам, заҳар ҳам бор. Яна ҳар нарса… Булар Тангридан. Ҳаётнинг қақшатгич бўронларида улар юзага чиқиши мумкин, ёки ҳеч қачон…
Ер ости бойликларини, хусусан, гавҳарни излаб топиш қийин. Кавлаб олиш ҳам. Тағин тошдан ажратиш масаласи…
Агар ўғлингизнинг вужудида гавҳар бўлса, унга кўмак лозим. Йўқса, мақсадга эришиши маҳол. Фақат бундан айрим кишилар айро. Яъни ҳаёт довулларидан қўрқмайдиган, курашиб толмайдиган, ҳар қандай вазиятда ҳам ўз йўлидан қайтмайдиган кишилар. Улар:
Темир иродали кишилар.
Заковатли кишилар.
Бундай кишиларнинг ҳаётлари:
Зиддиятли кечади,
Хатарли кечади,
Бўронли кечади.
Гўзал кечади.
Бу менинг шахсий фикрим. Юқорида: “Ҳар қандай ҳолда ҳам ўз йўлидан қайтмайдиган кишилар”, дедим. Ўғлингизни ушбу машқи нимани англатади, Она? Менимча, қайтмасликни…
Манзил
“Интилганга толе ёр”
Эл сўзи.
Қоронғи тун ерни босиб ётар беомон,
Қор бўрони увлар бир йиртқич ҳайвонсимон.
У Тун, бўронга қасд олға интилар чаққон,
Йиқилар, шилинар, тўнар, тўхтамас бир он.
Уч қадам нари ҳам кўринмас, зулматдир том,
Ҳатто кўз очишга қўймас ваҳший бўрон ҳам.
Лек ишонч, умидин узмас, интилар дадил,
Олис тоғлар ортида у кўзлаган манзил!..
“Қоронғи тун”, “Қор бўрони”… Рамз. “Қаронғи тун”ни ҳам, унинг қиличи: “Қор бўрони”ни ҳам гўё: “Биз қудратлимиз!” “Биз мангумиз!” дейишганини у эшитади. Шу билан бирга бу мақтаниш пучлигини, ҳайбатли тоғлар ортида ёруғ манзил борлигини англатади.
“У” ким!
У – ўғлингиз.
У – Мен.
У – Сиз.
У – У эркин фикрловчи кишилар.
У – Эрк истовчи эл.
Ойнур ниманидир ўйлабми, тин олди. Сўнг яна эркин оҳангда гапини улади:
– Менинг отам профессор, онам ҳам олима. Мен ўғлингизга кўмак бераман. У ўқиши керак. Мактабни битирсин. Кейин… Агар унда яширинган нарса бўлса, шунда куртак ёзади.
Яширинган нарса…
Балки, бу иқтидордир?
Иқтидор…
“Манзил” шундан бир учқундай. Унинг мана бу тўртлиги ҳам фикримга далилдай:
Туманларни ҳайдайман мен бўрон бўлиб,
Бўғовларни янчаман мен тўфон бўлиб.
Риёларни ёқаман мен оташ бўлиб,
Кўнгилларни ёритаман қуёш бўлиб.
Ёки бу иккилиги:
Замон келар: мен ғанимга ўлат бўламан,
Замон келар: мен элимга қанот бўламан.
– Унинг улуғ отаси ҳам: “Элим!” дерди, – деди онам.
– Қонида борми?
Онам: “Қайнотамни “Қўрбоши” деб дорга осишди. Энди бизга ҳам кун беришмаяпти”, демоқчи бўлди. Бироқ негадир, фикридан қайтди. Бунинг ўрнига синиқ оҳангда деди:
– Ҳа, гўзал қизим, қонида бор. Менинг ёлғиз суянчиғим шу болам. Уни қўллаяпсиз, Тангри сизни қўлласин!
6
Ойнурнинг таъсир, кўмагида менинг кўнглим ўсиб, ўзимга ишончим ортиб борди. Бўш пайт топдимми, китоб ўқийман, шеър ёзаман.
Бир бозор куни Ойнур:
– Танага ҳам сайқал бериш керак, – дея жилмайди ва менга оқ спорт форма билан оқ оёқ кийим ҳадя этди.
– Қани, кий.
Менга бировнинг буйруғи ёқмайди. Онамнинг айтишича, менга бу одат отамдан ўтган. Бироқ мен Ойнурнинг гапини икки қилмасдим. Буйруғи беғаразлигигами? Ёхуд унга теран ҳурмат билан қараганимгами? Билмадим, нимага?
Кийдим.
Спорт костюм менга ярашди, шекилли, Ойнур:
– О-о! – дея мени қучди. Унинг қуёшранг юзлари-ю қора бодом кўзлари порлади. Мен Ойнурнинг ўт оғушида эриб, ёндим. У ўнг лабим четидаги холимни сўл бармоғи билан эркалаб босди:
– Мунча чиройли.
– Умрингизда барака топинг, гўзал қизим! – деди онам ҳаяжонга қотиқ меҳрли овозда.
Шу кундан эътиборан мен футбол, волейбол, баскетбол машқларига қатнаша бошладим. Боксга ҳавасим ортиқ эди. Муштлашишни яхши кўрардим. Айниқса, келгиндилар билан.
Биллиард, теннис, шахматни ҳам ўргандим. Бундан Онам ҳам, Ойнур ҳам севинардилар. Мен ўзимни бахтиёр сезардим.
Бир сўлим оқшом Ойнур менга деди:
– Спортнинг фойдасини кўраяпсанми, Эврил? Бўйинг ҳам анча ўсиб қолди, елканг ҳам анча кенгайиб қолди, холли юзинг ҳам тиниқлашиб қолди. Спорт билан мунтазам шуғуллан. Мунтазам ўқи, мунтазам ҳаётни ўрган. Ҳар ондан унумли фойдалан. Ҳар нафас ўлчанган Вақтни бой берма. Кейин афсусланиб юрма. Вақт ортга қайтмайди. Тушундингми?
– Ҳа, Ойнур опа.
– Бу менинг профессор отамнинг сўзи.
У отасини кўз олдига келтирди чамаси, осмонга тикилиб ўйланиб қолди. Осмонда, ҳадсиз-ҳадсиз олисларда, миллион-миллион чақирим юксакларда миллион-миллион юлдузлар “сайр” қилади.
Бу юксаклик Тангрининг масофа ўлчови ҳисобида, балки, бир қарич ҳам чиқмас.
Миллион-миллион юлдузлар!..
Ердан миллион-миллион катта юлдузлар!..
Бу катталик, балки Тангри (Осмоний ўлчов) ўлчови ҳисобида, тариқча ҳам келмас.
Миллиард-миллиард чақирим юксакларда!..
Ердан миллион-миллион катта юлдузлар!..
Инсон ақли бовар қилмас оғирликларига қарамай, чек-чегарасиз, таг-тугсиз бўшлиқларда “оёқ-қўлсиз”, “кўз-қулоқсиз”, “оғиз-бурунсиз”, “мия-юраксиз” сузади. Сузганда ҳам онига минг-минг километр тезликда сузади. Ўта аниқ ўлчамда ўз “чизиғи” бўйлаб сузади, бир-бирига урилиб ёки “тушиб” кетмай сузади. Тавба-тавба!
Мен ихтиёрсиз бир тарзда тўлин ой билан бирга ёнма-ён сузаётган Марсга қарайман. Ҳайратга тўлиб қарайман:
“Ерча келадиган сайёра биз ўтирган супадан ҳам кичик кўриняпти, – дейман ичимда, – гўё сал юксакда сузаётгандай. Аслида,у супадан олтмиш миллион километр йироқда сузмоқда. Миллион-миллион йиллардан бери сузмоқда. Тинсиз сузмоқда. Кимнинг ақли билан? Кимнинг кучи билан? Нима ҳисобига? Нимага? Қандай? Бу сир. Бунинг тагига ҳеч замон етолмайсан. Миср эҳромлари мўъжизамиш. Чин мўъжиза: Ой, Марс, юлдузлар…
Яна Ер!..
Инсон ризқи билан яралган ер.
Одамзотни “опичлаган” ҳолда секундига 30 километр тезликда сузаётган Ер!
Она Ер!
Бу мўъжиза!
Улуғ мўъжиза!
Яна Инсон!
Бир томчи сувдан яралган инсон!..
Бор мавжудотлар ичида унга ақл берилиши улуғ мўъжиза!
Биз бунинг қадрига етамизми?
Биз ундан тўғри фойдаланамизми?
Менимча, тўқсон фоиз одам мўъжизалар мўъжизаси бўлмиш ақлнинг қадрига етмайди. Ва ундан тўғри фойдаланмайди. Билъакс, ақлни оддий бир нарса деб билади.
“Ўзинг-чи?” Ичимда биринчи “мен”га доим танқид билан қарайдиган иккинчи “мен” исён қилди”.
Шу он Онамнинг овози сукунатни бузди:
– Биласизми, гўзал қизим, энди ўғлим Эврил Турон деган от билан шеър битяпти.
Менинг хаёлим бўлинди. Ойнур ҳам осмондан кўз узди. Онам шуни истаганди. Истаги вожиб бўлди. Мен унга: “Нега айтдингиз, Она?” деган маънода Ойнурга сездирмай қарадим. Ойнур буни илғади ва:
– Хижолат чекма, – деди менга, – бизга буни тушунтир.
– “Эврил”нинг синонимлари талай, – дедим мен хиёл жимликдан сўнг ноилож ҳолда. – “Айлан”, “Ўгрил”, “Чеврил”… Турон тарихий атама. Юртимизнинг эски оти. Бу тамиз туркча от. Ўзимиз маъносини англамайдиган арабчадан йироқ. Эврил Турон!
– Туйдим, – Ойнур менинг қўлимни сиқди, – тагида маъно… Эзгу маъно… Эврилсин!.. Илоҳо, эврилсин!..
Бундан онам севинди. Мен унданда ортиқ.
– Худди туркча отлар йўқдек, – дедим мен ўзимни тиёлмай, – бутун ўзбек исмлари арабча. Бу менинг миллий ғуруримни яралайди. “Ўзбек исмлари” деган китоблар ҳам чиққан. “Ўзбек исмлари”миш!.. Тўқсон тўққиз фоизи арабча, форсча. Бундан мен ўйга ботаман. “ЎЗЛИГИМИЗ”дан узоқлашганимизга қайғураман. Исмларимизни ҳам, умуман, тилимизни ҳам ислоҳ қилишимиз керак, деб ўйлайман.
– Бир замонлар келса… балки…
– Шунга ишонасизми?
– Сендек одамлар туғилар?
– Туғилар… – такрорлади Онам ишончсиз овозда.
– Энди мен ётоғимга борай, – Ойнур қалқди.
– Яна бироз ўтиринг, ой қизим. Сиз билан гаплашсак, яйраймиз. Ўғлим билан менга Сизнинг сўзларингиз болдек ёқади. Биз бундай лаззатни дунёдаги ҳар қандай лаззатдан устун қўямиз.
– Мени ортиқ мақтавордингиз, Она.
– Кўнглимни айтдим, ой қизим.
– Раҳмат, Она, – Ойнур хижолатдан қуёш рангига кириб яшнади. – Эртага иш.
Унинг гўзал дудоқларида узрли табассум жилва қилди.
– Тунингиз хайрли бўлсин.
Онам Ойнурнинг манглайидан ўпди:
– Яхши тушлар кўриб ётинг, ой қизим.
Бу паллада кўча қатновлари сусайган, ҳаво салқин, “Маданият уйи” саҳнида, оврўпоча мусиқа остида ёшлар телбаларча “шейк”ка тушардилар. Мен Ойнурни футбол майдони ёнида жойлашган уйига кузатиб қўйдим.
– Хайрли тун, Эврил, – у мени қучиб, юзимдан ўпди.
Ҳали мен бирон қизни ўпмагандим. Ёхуд бирон қиз мени… Агарчи Ойнур опаларча туйғу билан ўпса ҳам, бундай тотни сира туймагандим. Юзларим ловуллаб ёнаётганини ҳис этдим. Менинг бошим айланди.
Уйга қайтганимда ҳам, ухлашга ётганимда ҳам шу сўзлар дунёда менга энг тотлидай, энг шаффофдай туюлган шу сўзлар қулоғим остида мусиқадай янграрди:
“Хайрли тун, Эврил!..”
Эврил!..
Ўзбек юртида биринчи марта у мени “Эврил”, деб атади. Буни Ойнурнинг оғзидан эшитиш менга ўзгача завқ, ўзгача шавқ бағишлади.
Орадан узун, жуда узун йиллар ўтса ҳам, мен бу бетакрор сасни ҳамон унутмадим, унутолмадим:
“Эврил!..”
7
Нурота тизма тоғлари билан Қизилқум саҳроси аро бир чўл ястаниб ётибди. Тўғрироғи, эгасини кутиб ётибди.
Учи-қири йўқ чўл,
Шўрсиз чўл,
Экинсиз чўл.
Юз миллионларни боқишга қодир чўл.
У олис Устюрт оша ўтиб, Ҳазар денгизига “шўнғийди”.
Қуш учса қаноти, одам юрса оёғи куядиган шу чўлда мен кун бўйи Ойнурга эргашиб юраман. Унинг топшириғини (иложи борича хатосиз) бажараман. Елкамда (агар оти эсимдан чиқмаган бўлса) “Мак-шедер”[6], квалда[7], темир қозиқ, сим, емоқ, ичмоқ…
Қизилқум ўлик денгизга бенгзайди.
Қизил денгизга ҳам.
Қатор-қатор тизилган барханлар (қум тепалар) тўлқинлару пўртаналарни эсга солади. Унга раҳмим келади. Шаккоклик бўлса ҳам, саҳро бошига бу кулфатни солган табиатдан нолийман. У қуёшнинг аёвсиз тиғида лов-лов ёнади. Унинг улуғ ёлқини чўлга хуруж қилади. Мен “Мак-шедер”да ўлчанган ерларга қозиқ қоқаман, сим тортаман. Қўлларим қавариб кетади, лўқ-лўқ оғрийди. Чидайман. Пул топиш қанчалик қийинлигини ҳис этаман. Эзиламан. Аммо Ойнурга сир бермайман. Шундай онларда: “Уят ўлимдан қаттиқ” деган мақолни илдиз-илдизи билан туяман. Бор кучим билан ишлайман. Ойнур соябони улкан, мис тус, мексикача шляпасини хиёл кўтариб жилмаяди:
– Пишгунча одам-ку одам, темирга ҳам қийин. Қилич ўз-ўзидан қилич бўлмайди. Устанинг қўлида, болғада, ўтда пишади. Кел, Эврил, бироз дам олайлик, – у қуёш таъсирида қуёш тусига кирган гўзал юзларидан оқаётган терни қизғиш сочиққа артади. Сўнг унинг зангори соябони (зонтиги) остида ҳўл кигизга ўралган кўзачадан чинни пиёлаларга айрон қуйиб ичамиз. Бундай онда одам айроннинг ҳузур ва ҳаётбахшлигини теран англайди. Мен узоқроқ дам олиш истагида Ойнурни саволга тутаман:
– Ойнур опа, бу касб Сизга, умуман, аёл зотига оғирлик қилмайдими? Умр дала-даштларда ўтиб кетмайдими?
– Отам ҳам шундай дейди. Онам ҳам. Аммо мен шунга қизиқаман. Ҳаётимни бусиз тасаввур қилолмайман. Балиқ сув билан, мен шу касб биланман десам, ишонмассан, Эврил.
“Эврил” сўзини Ойнурдан эиштсам, мен денгиз мисол тўлқинланаман. Унинг тилида бу сўз бетакрор гўзаллик касб этади. Мен ҳаяжонланган ҳолда унга жавоб қайтараман:
– Бу оламда ҳаммага ишонмасам ҳам, Сизга ишонаман.
– Яна?
– Онамга.
– Яна?
– Тангрига.
– Энди тўғри сўзладинг, Эврил. Ҳеч қачон, Ҳеч ерда, Ҳеч кимни ортиқча мақтама.
Меъёрни сақла.
Ҳақни сақла.
Тангри айро.
Онанг айро.
– Сиз ҳам айро.
– Э шум бола! – Ойнур яйраб кулди. Унинг оппоқ тишлари, алвон дудоқлари, ёндириб боқаётган кўзлари менга эртакларда ўқиганим: париларни эслатади. “Уни ҳам инсон туққанми?” деган шубҳага бораман. У мендаги кечинмани уқмайди ё уқса ҳам, уқмасликка олади. Мен унга атайлаб нозик савол бераман:
– Ойнур опа, ҳар куни ҳаддан ортиқ мақталаётганларни-чи?
– Тушунмадим, – у сергак тортди.
– Сохта пайғамбарми?.. Сохта Худоми?..
Ойнур гапимни шарт кесди:
– Чегарадан чиқма, Эврил! Ҳеч замон чиқма! Бу хавфли. Фалокат ўрами ҳар қандоқ одамни ютиб юборади… – унинг юз-кўзларидаги гўзал жилвалар ғойиб бўлди. У гапни атайлаб эски ўзанга бурди:
– Вақти келиб, мен бир кон топсам, масалан, олтин кони… Мендан бахтли одам бўладими, Эврил?
Бу ер кимсасиз чўл бўлгани учун ва Ойнурга ўзимдек инонганим учун мен миямга келган гапни айтишдан ўзимни тиёлмадим:
– Бу кон Элимизга насиб этса, яхши.
– Тушунмадим.
– Ҳозир Юртимизга, Юртимиздаги конларга ким хўжайин?
– Ким? – Ойнурнинг юз-кўзларига қўрқувга қотилган ажабланиш белгилари ёйилди.
– Москва.
Ойнур шошиб теграга кўз югуртирди. Теграда ҳатто бир қуш ҳам кўринмайди. Ҳаммаёқ жимжит. Чўл адоғи (энига) қум. Қизғиш қум. Ундан тандир ёлқинидек ёлқин кўтарилмоқда. Йироқ-йироқларда ёлонсувлар (сароблар) у ёқдан-бу ёққа кўчиб юрибди. Ойнур қатъий оҳангда деди:
– Бу гапни бир айтдинг, бошқа айтма! Бу ўлим билан ўйнашмоқ дегани.
Келажак билан яша.
Келажакка инон.
Ўз келажагингга ҳам.
Фақат эҳтиёт бўл!
Жуда эҳтиёт бўл!
Ҳали менинг бошим тошга тегмаганигами, кўнглимда унча ваҳм уйғонмади. Аммо Ойнурни хотиржам қилиш учун дедим:
– Хўп, Ойнур опа.
– Ҳа, айтгандай, сен геолог олим Ҳабиб Абдулла ҳақида эшитганмисан?
– Ҳабиб Абдулла?.. Йўқ. Нимайди?
– Ўзим… шундай… – у ичидагини ташига чиқармади. Фаҳмимча, чиқаришга чўчиди. Мен буни унинг зийрак кўзларидан илғадим. Илғадиму бошимда: “Адашаётган бўлсам-чи?” деган фикр кечди.
Ойнур мендан кўзини олиб қочди. Орага жимлик чўкди. Кун қизигандан-қизиб борарди. Ойнур менинг қавариб, қонаган бармоқларимга йод суртди. Сўнг уларни бинт билан боғлади.
Тағин ишга шўнғидик. Энди мен тушликни орзиқиб кутаман. Чунки Ойнур билан бирга овқатланмоқни, қўнишмоқни ҳар нарсадан устун қўяман. Бундан қувонч билан бирга ғурур туяман.
Агар Ойнурдан ўзга геолог бўлганида, мен қирқ даражадан ўнжа иссиқда ишлашга, балки, чидолмасдим. У билан эса бундан-да оғир шароитда ҳам ишлай олишимга кўзим етади. Ичимда: “Уни менга етказган Тангрига шукрлар бўлсин”, дейман.
Ойнур билан танишганимизга ҳам иккинчи йил кечяпти. Бултур у беш ўсмир ичидан мени “танлаб”, ўзига ёрдамчи қилиб олди. Бу кутилмаганда, тасодифий бир ҳолатда юз берса ҳам, мен буни Тангрининг менга бўлган инъоми деб ўйлайман. Шундан буён мен ундан қанча нарса ўргандим, ўрганаяпман.
Ниҳоят ёндираётган қуёш ҳам тикка келди. Зангори соябон остида Ойнур билан бирга нон ва қовурилган қўй эти еймиз. Қора чойдишда чой қайнатиб ичамиз. Чарчоғимиз юзимиздан тер бўлиб оқади. Ойнур гўзал табассум ила дейди:
– Сен занжига айландинг, Эврил.
– Қуёш мени севади, Ойнур опа.
Куламиз.
Мен уни саволга кўмишга ботинаман.
– Сиз қаерда ўқигансиз, Ойнур опа?
– Москвада.
– Ўрисчани ўрисдай биласизми?
– Боғча, мактаб, олийгоҳ русча…
– Қайси тилда ўйлайсиз, фикрлайсиз?
– Ўзбекча, русча…
– Яна қайси тилни биласиз?
– Инглизчани.
– Лондонда бўлганмисиз?
– Ҳа.
– Яна қаерларда?
– Париж, Рим…
– Гўзал шаҳарлардир-а?
– Терговчимисан, Эврил? – Ойнур тиниқ кулади. Юзларига ёйилиб тушган сочларини гўзал елкалари ортига олади. Ва оҳиста жавоб беради: – Афсона дейсан. Бизда, Ўрта Осиёда бундай шаҳарлар йўқ. Хонлар маишатдан бош кўтармаганлар. “Ўзим…” деб яшаганлар. Ўзларига қурган саройлари ҳам дидсиз, кўрксиз… Оврўпа ҳукмдорлари: “Элим”, деб яшаганлар. Элга гўзал кентлар қурганлар. Илм-фан эшикларини ҳам кенг очганлар.
Ойнурнинг эсига бир нима тушдими, ўзи сезмаган ҳолда ёлонсув (сароб) жимирлаётган саҳрога боқди. Кўз олдига афсонавий кентлар келдими, хаёлга чўмди. Мен Ойнурга беқиёс меҳр қотилган беқиёс ҳавас билан термуламан. Ва ҳам ўзимча у юртларни тасаввур қиламан.
8
Анчадан сўнг Ойнур саҳродан кўз узади, менга маъюс боқади ва ҳазин оҳангда дейди:
– Парижда кечган бир воқеа ҳеч эсимдан чиқмайди, Эврил. Гўё уни ҳозиргина кўрганимдай, кўз олдимда жонланади:
Узунга мойил бўйли, қотма, елкалари гавдасига нисбатан кенг, қирқ ёшлар чамасидаги бу йигит бизни (Совет туристларини) янглишмасам, Эйфел минораси, йўқ, аниқроғи, беқиёс гумбазли Монмартрда Сакре Кёр жомеси олдидан Сена дарёси кўпригигача кузатиб келди. У мени таъқиб этаётгандек эди.
“Менга шундай туюлаётгандир-да?” деб ўйлаб, ўзимга-ўзим тасалли бердим.
Кўприкдан кенг ёйилиб, мавжланиб оқаётган Сенани томоша қилаётганимизда, сезгим алдамаганини англадим. У тўғри мен томонга йўналди. Шунда: “Ўзбекка ўхшайди”, деган фикр миямдан кечди. Аммо дарҳол ўзимни-ўзим рад этдим: “Ўзбекка ўхшаш французлар озми? Балки, у ўзбек қиёфасига кирган жосусдир?”.
У ишончсиз қадамлар билан ёнимга келди. бироз тортинган, ўзини ноқулай сезган ҳолда жанублик ўзбеклар шевасида, лекин французча мулозамат билан деди:
– Узр, хоним, Сизни безовта қилдим, Сиз ўзбексиз-а?
Мен унинг “жайдари” ўзбеклиги ва эс-ҳуши жойидалигини туйдим. Шунда, билмадим, нега, мендаги шубҳа-гумонлар тарқаб кетди.
– Адашмадингиз, – мен унинг айрилиқ, соғинч ғамлари ўтириб қолган қўй кўзларига, иягида қора холи бор чўзинчоқ юзларига синчков аралаш савол назари билан тикилдим.
Менинг ажабланишга қотилган хуш муомаламдан енгил тортди ва сўнг:
– Менинг отим Ботир, – деди жилмайиб, – Сиз менга тўғри, тоза одам сифатида кўриндингиз. Шунга Сизнинг ҳузурингизга бош эгиб келдим, синглим. Яна бир бор узр.
– Ойнур, – мен унинг қўлини сиқдим. Ботирнинг юзи булутдан ариган осмондек ёришди. У урушда олмонларга асирга тушгани, Юртга қайтса “Ватан хоини” сифатида отилиши, тақдир тақозоси билан Парижга келиб қолгани, француз қизига уйлангани ва икки ўғли борлиги ҳақида сўзлади. Кейин мақсадга кўчди:
– Мен Элимизни, Тилимизни соғиндим! – Ботирнинг кўзлари ёшга тўлди. – Сиздан яширмайман, хоним, юртимизда мен бундай туйғуларни туймаганман. Ватан, Миллат, Она Тили деган тушунчалар менга оддий нарсалардек туюлган. Энди билсам, бу туйғулар туғма тарзда бериларкан, у одам боласининг юрагида яшаркан, буни у бошига “иш” тушмагунча сезмаскан.
– Ҳаммани ўз қаричингиз билан ўлчаяпсиз, Ботир ака.
– Мени маъзур тутинг, Ойнур хоним, яширмайман, мен Элимизнинг аксарият қисмини шундай деб ўйлаганман. Бу, албатта, менинг нисбий фикрим.
– Шундай денг…
– Одам Ватанидан айрилганида, олисда, киши юртида юрганида, гарчи у эркин дунё бўлса ҳам, юрагида мудраётган ўша муқаддас туйғу мисли вулқондек “ловуллаб” уйғонади. Шунда у Ватан туйғуси буюклигини бутун теранлиги билан англайди. Мен буни бошимдан кечираяпман, Ойнур хоним. Ўз тилимизни, ўз куй-қўшиқларимизни соғиндим! Энди болаларим тақдири ҳақида ҳам бот-бот ўйлайдиган бўлиб қолдим. Улар ўз ота юртларини, она тилларини билмай ўсишаяпти. Бу мен учун фожиа, синглим.
– Вақтни кутинг… – мен гапимни давом эттиришга қўрқдим. Тўда (группа) бошлиғи ҳам бизга бежо қараб-қараб қўймоқда эди. Ботир ҳам буни сезди, шекилли, тилагини айтди:
– Агар Сизга малол келмаса, синглим, менга ўзбек куй-қўшиқлари ёзилган беш-олтита пластинка юборсангиз. Буни Сиздан ўтиниб сўрайман, – Ботир мен билан хайрлашган бўлиб, қўлимга қат-қат букланган қоғоз тутқазди. – Унда манзил ёзилган. Хайр, синглим!
Унинг кўзларидан ёш оқди.
– Яхши кунларда кўришгунча!..
Ботир кўздан узоқлашиши билан тўда бошлиғи олдимга келди. Унинг қош-қовоғидан қор ёғмоқда. Ўзи ўзбек бўлса ҳам ўрислашиб кетган бу семиз хотин совуқ оҳангда ўрис тилида мендан сўради:
– Ажнабий сенга нима берди? Қани, кафтингни оч!
Мен ноилож қолдим: очдим. У тахланган қоғозни кўраркан, балога дуч келган кимсадек чўчиб, бир зум тош қотди. Сўнг қўлимдан қоғозни юлқиб олди. Очди. Ичидан АҚШ пули чиқди.
– Бу нима? – хотиннинг кўзи ола-кула бўлиб кетди. Танқайган бурун катаги кенгайди. Мен у билан ади-бади айтишиб ўтирмаслик учун унга воқеани дангал айтдим. Хотин менга ишонмади.
– Москвада жавоб берасан!.. – чийиллади қўрс овозда. – Парижга келишимиздан олдин, Москвада ҳамма қатори сендан ҳам: “Ажнабийлар билан гаплашмайман…” деган тилхат олганми?
– Ҳа.
– Энди чет элни елкангни чуқури кўради… – у менинг кўнглимга ғулғула солиш учун атайлаб гапини тугатмади.
– Манзил ёзилган қоғозни беринг, опа, майли, валюта сизда қолсин, – дедим илтижоли оҳангда. – У бир бахтиқаронинг омонати.
– Тушингни сувга айт! – лабларини буриб, қошларини чимириб, менга заҳарини сочди.
– Чумолидан туя ясаманг!
– Менга ақл ўргатма!
– Беринг.
– Ғалчамисан?
Мен ноҳақликни кўрсам, чидолмайман. Бу одат менга Онамнинг бобоси Эрхон ботирдан ўтган. Бу узун кечмиш… Бу ҳақда алоҳида… Ҳозир гапимдан адашиб кетмай, эшит: Мен хотиннинг буёқ чаплаган семиз юзига тарсаки тортишдан ўзимни зўрға тийдим. Бунинг ўрнига ғазабу нафрат билан дедим:
– Бировнинг нарсасини тортиб олишга ҳаққинг йўқ, бер!
Фаҳмимча, хотин мени қўрқади, ялинади, деб ўйлаган. У бунинг аксини кўриб, шаштидан тушди. Бироқ сир бермади, юмшаб деди:
– Москвада оласан.
9
Москва ҳаволанида мени КГБ ходими (агар у отини ўзгартирмай айтган бўлса) Дмитрий Владимирович Пинюгин худди эски танишлардек:
– Хуш келибсиз, Ойнур хоним, – дея илиқ қарши олди. Узун бўйли, қорамтир кўзли, ўнг яноғида чандиғи бор бу киши менга сермулозамат ҳам хушчақчақ кўринди. Мен унинг юз-кўз, гап-сўзларида ясамаликни илғамадим. Ҳар бир ҳаракати табиий. Яна ким билсин? Умр бўйи бирга яшаётган одамингни ҳам тузук билмайсан. Инсондек мураккаб, сирли махлуқ йўқ. Ер саҳна, одам актёр. Унда ҳар бир киши ўз ролини ўйнайди. Ким яхши, ким ёмон… Аммо мен Пинюгинда актёрлик изларини топмадим. Шунга қарамай, юрагим унга инонмаётгандек безовта эди. Лекин мен ўзимни айбсиз билганим учун қўрқувдан айро эдим.
Биз ҳаволандаги “махсус хона”да икки соатча қўнишдик. Пинюгин мени бор вужудини қулоқ қилиб эшитди. Кейин тақир бошини қашиб, майин овозда деди:
– Бир сўз қўшмай, қандай бўлса, шундай ёзинг, Ойнур хоним, – у менинг олдимга қоғоз қалам қўйди.
Хира кўнгил билан ёздим.
Пинюгин уни ўқиб чиққач, илжайди ва:
– Яхши, Ойнур хоним,