Яқинда “Озодлик” радиоси мухбири Сарвар Усмон кутилмаганда қўнғироқ қилиб, Ўзбекистондаги ҳамкасбларимизнинг порахўрлиги масаласида саволга тутиб қолди. Очиғи, бу хусусида илгаридан жиддийроқ ўйлаб кўрмаганим сабабли, шошиб қолдим. Тўғри, Сарвар Усмонга ўз фикрларимни имкон қадар баён қилиб беришга уриндим, интервьюда нималардир дедим. Кейин “Озодлик” радиосини тинглай туриб, интервьюм ўзимга ёқмади. Чучмал, саёз ва тўмтоқ, фикрларим думи юлинган товуқдек чиқибди. Ўзимдан уялиб кетдим. Ваҳоланки, пора олди-бердиси масаласига бирор бир ҳамкасбим мендан-да кўпроқ рўпару бўлмаган бўлса керак деб ўйлайман. Жараённинг ичида маълум бир муддат қайнаган инсон сифатида батафсил, очиқ-ойдинг, кўнгилдагидек сўзлаб беришим мумкин эди-ку? Бироқ, амалда бундай қилолмаган эканман.
Мазкур интервьюм кўпчиликда турли саволлар туғдирмаслиги ва изоҳга ҳожат қолмаслиги учун бевосита пора билан боғлиқ ўзим кўрган, гувоҳи бўлган ва ҳамкасбларимдан эшитган воқеаларга кенгроқ тўхталиб ўтсам, жараёнларни янада аниқроқ ёритсам дегандим….
Ўзтелерадиокмпаниядаги фаолиятимни 1990 йилда илк бор Республика радиосидан бошлагандим. То бола тарбияси таътилига қадар хизмат жараёни бирмунча сокин кечган. Тўғрисини айтиш керак, “Маориф ва тарбия” муҳарририятида ишлайдиган ҳамкасбларим орасида таъмагир, юлғич, имонсиз одамни учратмаганман. Менинг бахтим ҳам ана шунда эди. Тошкентга келиб ҳалол, покдамон, олийжаноб жамоа билан ишлаш насиб этгани бу менинг толеим бўлган. Бола тарбияси даврида Самарқандда СТВ хусусий телерадиокомпаниясида шартнома асосида ўз фаолиятимни давом эттирганман. Айнан СТВ телекомпанияси менинг тележурналистика сир-асрорларини урганишимда, касб маҳоратимни оширишимда жуда катта мактаб вазифасини ўтаган десам, адшмайман. Мен ҳақиқий эркин ижодга мана шу даргоҳда рўпару бўлганман. СТВда кишининг иқтидори, салоҳиятига қараб қадрлашларини кўрганман. Айтишим мумкинки, ўзим қандай ҳоҳлаган бўлсам, шундай ишлаганман, қай мавзуни ёритишни истаган бўлсам, эфирда нима дейишга оғиз жуфтлаган бўлсам, ҳаммасига эришганман. Мен ҳақиқий демократияни, эркин матбуотни СТВ телекомпанияси мисолида кўрганман. Бола тарбиясидан қайтишим Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси қошида “Ёшлар” телерадиоканалининг очилишига тўғри келди. 1999 йилда радиодан “Ёшлар” телеканалига ишимни “перевод” қилишга муваффақ бўлганман. Даставвал “Муносабат” таҳлилий кўрсатувини тайёрлашга киришдим. Кўрсатув асосан, фуқаролардан келган шикоят ва аризалар асосида тайёрланарди… ЎзМТРК даргоҳига келиб, билдимки, бу ерда ўз ўрнингга эга бўлиш, гуё аждар билан олишишдек бир гап экан… Ҳеч ким ҳеч кимни мирлагиси келмайди. Ҳар бир шахс ўзини ас деб ҳисоблайди, ўзидан ўзгасини тан олмайдиган даргоҳ экан ТВ деганлари. Ҳар қадамда кибр, виқор, сохта табассум…. Кейин мушоҳада қилиб кўрсам, аслида ундай эмас экан. Ҳамиша менинг биринчи таассуротим алдамчи бўлган. Бу гал ҳам шундай бўлди. Илк тасаввуримга алдангандим. Чунки ЎзМТРКда ҳалол, кўнгли пок, меҳнатсевар, имонли, эътиқодли ходимлар ҳам оз эмас эди. Тўғри, оғирнинг устидан, енгилнинг остидан юриб, ишини ими-жимида тўғрилаб кетадиган таннозлари ҳам йўқ эмас. Бирники минга, мингники туманга деганларидек, худди ана шундай сохта киборлар даврасининг нусхи ҳаммага уриб, барчани бачкана кўрсатиб турар экан, кейин билсам… Буни кеч англаганман…
“Муносабат” кўрсатуви орқали қайсидир маънода эл орасида тинилиш, обру орттириш истагида астойдил ишга киришдим. Менинг назаримда журналист учун биргина унвон бор – элнинг назари. Менинг тасаввуримда журналистнинг энг олий нишони бу – халқнинг ҳурмати, эътибори эди. Фаолиятим давомида журналист учун обру, амал, шон-шавкат, унвону нишон деганлари бу – омманинг эътирофи деган ақидага амал қилдим ва элнинг эътиборини қозониш учунгина меҳнат қилдим. Ким билсин, эҳтимол менинг ўз фаолиятимдаги илк хатоим айнан ана шу тушунчадан бошлангандир, эҳтимол, билмадим…. Шундай кунларнинг бирида Олий ўқув даргоҳларига кириш имтиҳонларида олинаётган тест синовларининг алдам-қалдамлари, аниқроғи, таълим масканлари мисолида порахўрликнинг иллатлари ҳақида бир кўрсатув тайёрлашга жазм қилгандим… Айни ўқув даргоҳларига ҳужжат топшириш маҳали… Олий ўқув юртига кириш борасида гап кетдими, ўз-ўзидан порахўрлик масаласи ҳам юзага қалқиб чиқиши шубҳасиз-ку… Кўрсатувда порахўр доамлалар масаласи мисолида порахўрликнинг иллатларини очиб беришга урингандим…. Бунинг учун фактларга ҳам мурожаат қилгандим, албатта. Кейинги икки йил давомида олий ўқув юртига киритиш мақсадида одамлардан пора олиб, қўлга тушган домлалар сонини аниқлай бошладим. Суриштирув давомида Сурхандарё (келинг, номини аниқ айтмай қўя қолай) Олий ўқув даргоҳларидан бирининг қабул комиссияси раиси пора билан қўлга тушгани ҳақидаги хабарни қўлга киритгандим. Ижодий гуруҳ – тасвирчи билан Сурхандарёга йўл олдик. Тасвирга олиш жараёнида гарчи тергов сири бўлса-да, вилоят прокуратурасининг рухсати билан юзини кўрсатмаслик ва шахсини ошкор қилмаслик шарти билан пора олишда қўлга тушган домладан ҳам интервью олиш имкониятига ҳам эга бўлгандим… Абутурентлар – бўлажак талабалар билан суҳбатлашдик, мазкур доамлага пора беришда иштирок этган абутурентнинг ота-онаси ва ўртадаги “даллол”билан ҳам мулоқотда бўлдик…. Деярли кўзланган мақсадга эришгач, энг охирги марра илм даргоҳида рўй бераётган кўнгилсизликлар борасида институт ректорининг фикрларини сўраш қолганди, холос. Бахтимизга, айнан шу куни олийгоҳ ректори Францияда бўлиб ўтган профессорларнинг қандайдир илмий-анжуманидан олам-олам таассуротлар билан қатган экан.
Биз ректор билан суҳбатлашиш истагимиз борлигини билдирганимизда, унинг ёрдамчиси “Суҳбат қай бир мавзуда бўлади?” деб сўраб қолди. Албатта, унга “пора билан қўлга тушган қабул комиссияси раисининг кирдикорлари ҳақида” дея олмасдим. Тажрибамдан маълумки, тўғрисини айтадиган бўлсам, ректор менга интервью беришдан бош тортиши, мени қабулхонаси яқинига ҳам йўлатмасдан қувиб солиши муқаррар эди. Шу сабабли, макр ишлатишга мажбур бўлганман: “Домладан Франция таассуротлари ҳақида сўрамоқчи эдим” дедим тавозе билан. Шу алфозда институт ректоридан интерью олиш бахтига мушарраф бўлгандик. Аввалига, “ваъдага вафо” қилишга мажбур бўлганман, гарчи бу масала мени мутлақо қизиқтирмаган бўлса-да, ректоримизнинг Франция сафаридан олган таассуротлари ҳақидаги маърузаларини нақд бир соат эшитишга, тасврига олишга тўғри келганди, ўшанда. Суҳбат ниҳоясидда гап мавзусини ниҳоят асл муддаога бурдим, институт ректорини ўзимни қизиқтирган саволларга кўмдим:
– Ҳамма жойда бўлгани каби, сиз етакчилик қилаётган илим ўчоғида ҳам қабул жараёнлари қизғин. Ана шундай ҳаяжонли дақиқаларда ота-оналару абутурентларни бир нарса, таъмасиз, порасиз, билим билан олий ўқув юртига кириш мумкинмикин, деган савол ўйлантирмоқда. Уларнинг бу каби саволларига сиз нима деб жавоб берган бўлардингиз?
Таббийки, институт ректори бу каби саволларга жавоб бераверганидан, айтар гаплари ёд бўлиб кетганига, шубҳа йўқ… Ҳарҳолда, суҳбатдошим бўлажак талабаларни, ота-оналарнинг кўнглини пуч ёнғоққа тўлдирувчи гапларни кўп гапирди. “Бизда таъма, пора деган гап йўқ. Ёшларимиз иккиланмасдан фақат ва фақат ўз билимларига таянишлари талаб этилади. Бунинг учун ўқув даргоҳимизда бор имкониятлар ишга солинган. Мана, масалан, шунингдек ҳар қандай кўнгилсизликларга барҳам бериш мақсадида мен ўз шогирдимни қабул комиссияси раислигига тавсия қилганман”, деди профессор виқор билан. Афтидан ректорни шогирдининг айни аҳволидан бохабар қилишга улгурушмаган, ёки айтишга юраклари бетламаган кўринади, домланинг пафосли сўзларидан у ҳали ҳеч нарсадан бехабар эканлиги ойнадек равшан эди. Бироқ бу пайтда мен ўз мақсадимга эришиб бўлгандим. Менга айнан ана шу калом керак эди, ўзимга керакли гапни эшитишга улгургандим:
– Домла, бироқ ана шу сиз ишонч билдирган шогирдингиз куни кеча қонун идоралари томонидан пора олаётган чоғида қўлга тушиб қолибди-ку? Хабарингиз йўқ чоғи. Бунисига нима дейсиз?, – дедим профессордан кўз узмай.
Домла мендан бунингдек қалтис савол кутмаган эди. У кўзойнагини олиб, қўллари билан камера ойнасини тўсди:
– Тўхтатинг съёмкани?! , – деди у камера томон чўзилган қўлларини сермаб, – Тўхтатинг дедим!, – Кейин менга қаради, – Бу нимаси? Режамизга бу мавзу киритилмаганди-ку?
– Биз бошдан мана шу воқеликка сизнинг муносабатингизни билишни кўзлагандик, домла, жавобингизни кутаяпмиз, – дедим қизариб-бўзариб. Ҳарҳолда, отам тенги одамни алдаб, макр билан “қопқон”га тушириш, мен учун ниҳоятда ҳижолатли юмуш эди. Бироқ, начора. Касбим шуни тақоза этади-да. Акс ҳолда, ким ҳам тележурналистга ўз ихтиёри билан ўзи ҳоҳламаган мавзуда интерью беришни истайди дейсиз?!
– Синглим, – деди ректор ниҳоят ўзини босиб олгач, ўта совуққонлик билан, – Хабарингиз бор, мен бу ерда бўлмаганман. Бир ойдирки Францияда эдим. Аслида қандай воқеа рўй берганидан бехабарман. Лекин, сизларни ишонтириб айтаманки, бу кўролмайдиган одамларнинг уйдирмаси, барчаси бўхтон. Уюштирилган ўйиндан бошқа нарса бўлиши мумкин эмас. Ҳали бу гапни исботлаш керак. Ҳеч нарса аниқ эмас-ку, тўғрими? Шундай экан, бу мавзуни ёритишга ошиқмасликни маслаҳат берган бўлардим, – суҳбатдошим менга маъноли термулди.
– Бизнинг қўлимизда қонун идоралари ходимларининг тезкор тасврилари бор. Бу тасвирларда доамланинг пора олиш жараёни ва ўзоро суҳбатлар акс этган. Инкор этишга ҳожат қолмагандек. Бундан ташқари, ҳозиргина биз вилоят прокуратурасидан келаяпмиз. Пора олиш устида қўлга тушган шогирдингиз билан суҳбатда бўлдик. Аммо негадир, қабул комиссиясининг раиси сизнинг фикрларингизга зид ўлароқ, айбини тан олиб ўтирибди-ку? – қўлимдаги картанинг “корол”у “туз”игача бирваракайига очиб ташлагандим, домланинг қуюқ қошлари ўртаси тугилиб кетди:
– Бу ҳақда фақат суд ҳукмидан кейингина сиз билан суҳбатлашишим мумкин, – деди у узил-кесил ва жойидан оғир қўзғалди.
Тележурналист халқи шунақа бўлади ўзи. Исталган нарсасини тасвирга олишга муваффақ бўлдими, дунёда ундан омадли, ундан-да ғолиб одам йўқ. Ўз ишимиздан масрур бўлиб, тасвирчи билан ортга, меҳмонхонага қайтдик. Бу пайтда қуёш виқорли тоғлар ортига яшринишга улгурган, қош қорая бошлаганди. Иккаламиз ҳам шундагина ўлгудек очлигимизни ҳис қилдик. Тўғрисини айтиш керак, телевидениедан сафар харажатларига ниҳоятда кам маблағ ажратилади. У ҳам бўлса оёқ улову арзон меҳмонхона учунгина, холос. Ўша пайтларда журналистлар учун то 25 000 сўмлик қийматга эга бўлган меҳмонхонада тунашга изин берилганди. Мабодо, бир кеча 35-40 000 сўмлик хона чекингизга тушгудек бўлса, 25 000 сўмдан уёғини ўзингиз ҳамёнингиздан тўлашга мажбурсиз. Жуда бўлмаганда ойлик маошидан ундирилади, бира-йўла ушлаб қолинади. Шунақа…. Сафар давомидаги нонушта, тушлик, кечки танаввул учун эса ТВ сариқ чақа ҳам ажратмайди. Қоидаси шунақа. Шу сабаб, “ўзинг учун ўл етим” буёғига. Истасанг, чўнтагинг кўтарса, ресторанга кириб, шоҳона танаввул қиласан, ҳамёнинг кўтармаса, тишингни кирини сўраби ётаверасан, қолгани сенинг ишинг. У ёғи билан кимнинг неча пуллик иши бор?!
… Айни ёз палласи. Пишиқчилик авжида эмасми, рости иссиқ таомга ҳам эҳтиёж йўқ. Шу сабабли, битта тарвузни қўлтиқлаганча тасвирчи билан бошпанамизга кириб келгандик ўшанда…. Меҳмонхонанинг ошхонасида тасвирчи иккаламиз битта ёпилган нону, коса қилиб кесилган тарвузни ўртага қўйволиб, професосрни “мот” қилганимизга мақтаниб, бир-биримизга “олинг, олинг” қилиб, мулозамат кўрсатиб ўтиргандик, меҳмонхона хизматчиларидан бири хабар олиб келиб қолди:
– Тошкентдан, телевидениедан келганлар сизларми? Сизларни қидириб хоналарингизга боргандим. Йўқ экансизлар. Фаррошимиз сизларни ошхонадан топишимни айтиб қолди. Пастда сизларни йўқлаб келишибди. Қоидага мувофиқ, меҳмонханамизга мижоз бўлмаган фуқароларни бинога киритаолмаймиз. Шунинг учун иккингиздан бирингиз пастга тушишингизга тўғри келади, – деди ходим.
– Ҳали соат тунги 22.00 эмаску? Киритавермабсиз-да, – дедим меҳмонхона ходимининг талабидан норози бўлиб, – Ким энди еттинчи қаватдан пастга тушади? Ўзи шусиз ҳам роса чарчагандик.
– Сўраб келган кишининг ўзида ҳам тепага кўтарилишга ҳоҳиш йўқдек эди… Тушганларингиз маъқул, – ғудранди меҳмонхона ходими.
– Бирорта қариндошим келгандир?, – деганча тасвирчим югуриб кетди. Чунки у асли Сурхондарёлик эди-да.
– Кун буйи 15 кило камерани кўтариб чарчамадингизми?, – деганча қолавердим унинг ортидан.
Телеоператор пастда узоқ қолиб кетган эмас. Ҳаял ўтмай ўзгача илжайиб кириб келди.
– Опа, ана у олий ўқув юртининг проректори келибди. Бизни кечки овқатга таклиф қилишаяпти. Дастурхон устида ҳалигина олган тасвирларимизни савдолашишади, чамаси, – деди у мамнунят билан, – Нима қилдик? Кетдикми кечки овқатга?
– Ҳалигина иссиқ овқат ўрнига ақлингизни танаввул қилмаганмидингиз, мабода, дўстим? – кинояли ҳазил қилдим шеригимга, – Проректор билан чойга чиқиб нима қиламиз? Еган оғиз уялар. Агар борадиган бўлсак, илтимосларига кўнишимизга тўғри келади. Шахсан мен тарвузга тўйдим. Энди кечки овқатнинг мутлақо ҳожати йўқ. Ётаман, дам оламан. Пастдаги “совчи”ларнинг жавобини бериб юбораверинг, – дедим узил-кесил.
Бундай пайтларда, айниқса, хизмат сафари чоғларида тасвирчилар муҳаррирга – журналистга сўзсиз итоат қилишади, аслида. Тартиби шунақа. Тасвирчим ҳам шундай қилди, ғинг демасдан, ортига қайтиб кетди….
Эрталаб белгиланган ерда, белгиланган интервьюни олишга тушдик…. Аслида, мен ниҳоятда шубҳа-гумонларга берилувчан одамман. Шубҳа деганлари ҳамиша ич-этимни кемириб юради. Гоҳо бу гумонлар ўринли, гоҳида эса мутлақо асоссиз бўлиб чиқади… Азборойи шубҳакорлигимдан минг бир марта панд еганман. Лекин барибир “сут билан кирган нарса, жон билан чиқади” деганлари ростмикин, ҳарҳолда шу иллатимдан ҳечам халос бўлолмадим, бўлолмадим-да… Бу сафар ҳам шундай бўлди…. “Кечаги тасвирларни оператор ўчириб юбормасин тағин!” деган ўй ўйиб ўтди кўнглимни. Бу пайтда суҳбатни тахминан 3 дақиқача тасвирга олиб улгургандик. Шартта ишни тўхтатиб, сумкамдан янги видеокассета олдим-да, тасвирчига узатдим.
– Камерадаги кассетани менга беринг-да, тасвирни мана бунисига олинг. Янгисига. Ҳар эҳтимолга қарши. “Брак”чиқмасин яна. Камерадагиси эскироқ эди, – дедим талабимни ёлғондан изоҳлаб. Чунки кассета яп-янги эди. Ҳа, нима дейишим керак эди. Э йўқ, бе йўқ, “Кечаги тасвирларни ўчириб юбормагин яна? Шундан хавотирланганим учун ҳам кассетани олиб қўйишга мажбур бўлаяпман” дея олмайман-ку тасвирчига томдан тараша тушгандек….
Телеоператор миқ этмади. Камерадаги кассетани олиб, кейингисини қўйди-да, тасвирга олиш ишларига тайёргарлик кўра бошлади…
– Опа, – ишни тугатиб меҳмонхонага қайтаётганимизда сирли шивирлади тасвирчим, – Ана у проректор шу ерга ҳам келибди. Ҳол-жонимга қўймаяпти. Яхшигина таклиф қилишаяпти. Бизда шусиз ҳам фактлар қалашиб ётибди-ку? Битта-иккитасига кўз юмсак бўлмайдими? Келинг, қўйинг, шу институтга тил теккизмай қўя қолинг. Ўртада бир нарсалик бўлиб қолардик.
– Бир йигитга етмиш ҳунар оз, деганларидек, касбим фақат операторлк эмас, даллоллик ҳам қиламан денг, ҳали? – чимрилдим суҳбатдошимга, – Ўзимга зиён бўлиб қолмасин десангиз, яхшиси бу мавзуни бошқа давом эттирмаганимиз маъқул, келишдикми?
– Майли, ўзингиз биласиз, – минғирлади тасвирчи, – Ҳар галгидек борасиз-да, ўлиб-тирилиб тер тўкасиз, монтаж қиласиз, лекин барибир эфирга бераолмасдан, меҳнатингизга куйиб қолаверасиз… Кўрамиз ҳали….
Афсус. Шеригим ҳак эди. Аксарият ҳолларда ҳақиқатдан ҳам у айтгандек бўларди. Ўлиб-тирилиб кўрсатувни тайёр қилганимда тепадан қандай дир раҳбар эфирдан олиб ташларди, тамом-вассалом. Бу ҳолатнинг менга фойдали биргина жиҳати бор эди, холос. Бир кўрсатув орқали ТВ раҳбарларидан бирининг кўз ўнгимда юзидан пардаси кўтариларди, қайсидир маънода тили қисиқ бўлиб қоларди…
– Бировдан соққа олиш эмас, менга раҳбарлар билан мушук-сичқон ўйинини ўйнаш қизиқроқ, агар билсангиз, – кулиб қўйдим.
Операторимнинг бу таклифидан кейин, тасвирларимдан қуруқ қолмаслик учун кейинги икки кун давомида кассеталаримни қучоқлаб ётишимга тўғри келганди ўшанда… Сафаримизнинг охирги куни проректор меҳмонхонага яна ташриф буюрди. У билан хонада эмас, меҳмонхона кафесида кўришдик. Олим одам роса илтимос қилганди, ўлгудек ялинганди ўшанда. Энди ўйлаб қарасам, жудаям тошбағир бўлган эканман. Шунча ялиниб-ёлворишларга “қилт” ҳам этмабман-а?
Ниҳоят сафар қариди. Тошкентга ҳам етиб келдик… Мен ТВда етимман. Нимагалигини биласизми? Негаки, “ўзи емас, итга бермас” деганлари мен бўлсам керак-да. Олмайман ҳам, ТВдаги бошлиқларимга бермайман ҳам. Шунақанги худбин, шунақанги хасис бир нотоввонман-да. Бу иллатим ҳамиша ишимнинг белига тепгани-тепган… Узатиб турмаганим учун ҳам ғирт етимчаман. Бирор бир қўлловчим, ҳимоячим йўқ бу даргоҳда Яратганнинг ўзидан ўзга. Шу сабаб менга монтажни ҳамиша тундан тонгача беришарди. Муҳаррир ҳам ўзим, режиссёр ҳам ўзим. Неча маротаба монтаж столида “Олдинга олинг, орқага қайтаринг. Мана бу гапини олинг, мана бу тасвирни ёпинг. Мана шу ерида тўхтатинг, кесинг, қўшинг, уланг” деган ибораларни айта-айта чарчаб, кўзим кетиб қолган пайтларим ҳам кўп бўлган…. Қахрамон отлиғ баодоб, камтарин бир монтаж устаси бор эди. “Ухламанг, опа, ишни тезроқ тугатиб, уй-уйимизга кетайлик, тонг отаяпти” дерди, хуноб бўларди… Менинг куним билан туним алмашиниб қолишининг сабаби асли ана шундан… Тунги монтажлардан…. Ёлғон бўлмасин, жуда инсоф қилишса, кечки соат 18.00 дан то 24.00 гача монтаж учун вақт ажратишарди… Шунақаси ҳам бўлган….
Сафардан қайта солиб монтаж ишларига шўнғидим. Тасаввур қилинг: тунги соат 1 дан ўтган. Эндигина навбат олийгоҳ ректорининг интервьюсини қўйишга келганида айнан шу суҳбат “брак”чиқса бўладими? Ҳа, айнан шуниси! Овоз бору, тасвир қирилган, қийилиб, пирпираб ётибди…. Бошланиши, Франция таассуротлари ҳақидаги гаплари ажабтовур, тасвирдан фойдаланса бўлади, аммо пора масаласидаги суҳбатга путур етган…. Профессорнинг суҳбдатидан кейинги тасвирлар ҳам яна бинойидек давом этган… Ректор тасвирининг қирилганидан пайқадимки, бу видеооператорнинг иши. То мен хушимни тўплаб, хушёрлик қилгунимга қадар, у ўз ишини аъло даражада уддалаб бўлган экан, кейин билсам. “Энди нима қилдим? Ахир кўрсатув матни ушбу интервьюга боғлаб ёзилган. Профессорнинг интервьюсидан фойдаланмаслик кўрсатув сифатини тушириб юбориши аниқ!”. Турфа ўйларда юрагимда санчиқ турди.
– Майли, укажон, тасвир қирилган бўлсаям қўявер, – ялиндим монтаж устасига.
– Бу нима деганингиз опа? Сиз эмас, монтаж устаси сифатида мен жавоб бераман тасвирлар сифатига. Қирилган тасвирларни қўйганим учун менинг каллам кетади-ку? Йўқ, бўлмайди. Шу “брак” интервьюдан фойдаланмай қўя қолинг. Шунда ҳамманинг қулоғи тинч бўлади, – дея монтаж устаси ҳечам гапимга унамади.
Сиқилиб кетдим. Охири, имконсизликдан монтажни тўхтатишга мажбур бўлдим. Эртаси куни тасвири қирилган интервьюдан қандай қилиб кўрсатувда фойдаланиш мумкинлиги ҳақида тажрибали режиссёрлар билан маслаҳатлашиб олдим. “Қаловини топса, қор ҳам ёнади” деганлари рост экан. Ўз ишининг усталари ургатишди. Бир диктафон топиб, уни гуё овоз ёзаётгандек қилиб, айлантириб қўйиб, тасвирга олдик. Кейин экрандан китоб очиб, бир томонига бир қўли билан кўзойнагини олиб, иккинчи қўли билан камерага қўлини бигиз қилиб қараб турган институт ректорининг тасвирини қўйдик-да, саҳифанинг иккинчи томонига “кассетаси айланиб, ишлаб турган” диктафоннинг тасвирини жойлаштирдик. Профессорнинг мазкур интервьюсини қўйишдан олдин матнга жичча ўзгартириш киритдик: “Тезкор тасвирлар бўлганлиги боис, техник сабабларга кўра порахўрлик илдиз отган институт ректори билан бўлган суҳбатимизнинг ведиотасвирини эмас, аудио ёзувини ҳукмингизга ҳавола қилиш имкониятигагина эгамиз, холос” деган иборалар ортидан диктафоннинг тасвирлари фонида профессор ректорнинг интерьюни улаб юборишга муваффақ бўлдик….
Шу каби саргузаштлар билан “Муносабат” кўрсатувининг навбатдаги сони ҳам тайёр бўлди. Нафақат бош муҳаррирнинг, балки раис ўринбосарининг назоратидан ҳам ўтиб, эфирга ҳам рухсат берилди. Бироқ, кўрсатув эфирга узатиладиган кун менга телевидения раиси чақиртираётганлиги ҳақида хабар беришди. Кўнглим нохуш бир нарсани сезгандек учинчи қаватга кўтарилдим….
Раиснинг ҳашаматли хонасига кирсам, иқтисодий масалалар бўйича ўринбосарлари билан ўтирибдилар.
Мени ҳам ўтиришга таклиф қилишди. Ўтирдим. Телефон тугмачасини босиб, “Муносабат”нинг бугунги сонини “просмотр”га қўйишингиз мумкин” деди раис. У томонда кўрсатув кассетаси ҳам тайёр турган чоғи, раис хонасидаги телвевизорда ўша Сурхондарёдан тайёрланган кўрсатувим намойиши бошланиб кетди. Нафас олишгаям ҳайиқиб ўтирибман унимни чиқармасдан. Ниҳоят, 20 дақиқа ҳам ортда қолди. Қўрқув исканжасида бу вақтнинг қандай ўтганини ҳам билмайман, ҳатто. Ҳадигимнинг сабаби бор, албатта. Шахсан раиснинг ўзи кўрсатувни кўрикдан ўтказишга жазм қилибдими, демак, бу ерда бир гап бор. Илтимослар шу ергача эмаклаб келган! Ҳа, ниҳоят операторнинг башорати тўғри чиқадиганга ўхшаб қолди. Кўрсатувимни эфирдан олиб ташлашади энди, деган ўй исканчасида қарйиб юрагим қоқ ёрилаёзганди…
Шундай ҳам бўлди. Абдусаид ака кўрсатувимни эфирга нолойиқ деб топди. Бунинг сабабини: “Қонунчилигимизда ҳеч ким суднинг ҳукми бўлмай туриб жиноят содир қилишда айбли деб топилиши мумкин эмас. Токи суд ҳукми бўлмас экан, пора олган доамла жиноятчи ҳисобланмайди. Уни элнинг олдида шарманда қилишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ, ҳатто журналистнинг, сизнинг, менинг ҳам” дедилар ўта мулойимлик билан. Азалдан Кўчимовнинг бирор маротаба овозини баландлатиб гапирганини эшитмаганман. У киши ниҳоятда оҳиста гапирардилар.
– Абдусаид ака, гумондор шахснинг юзини тўсиб қўйганман-ку? Исм-шарифи ҳам тилга олинмаган. Мен журналистика талабларидан четга чиқмаганман. Мана шу тақлидда бизда ҳамиша Ички ишлар вазирлигининг тезкор хабарлари эфирга кетиб ётибди-ку? Уларга мумкину, бизга мумкинмаси?, – дедим таслим бўлгим келмай.
– Сурхондарёдаги фалон институтнинг қабул комиссияси раиси деган иборани тилга олганмисиз ахир кўрсатувингизда? Олгансиз. Мазкур институт ректорининг интервьюсидан фойдаланганмисиз? Фойдалангансиз. Мана шу фактларнинг ўзиёқ, гарчи юзини ёпиб, исм-шарифини келтирмаган бўлсангиз ҳам, гумонланувчининг, пора билан қўлга тушган доамланинг шахсини оммага ошкор этгувчи етарли фактор ҳисобланади. Биринчидан. Иккинчидан эса, мен сизни бу ерга маҳмадонолик қилишингиз учун эмас, фикрларимни эшитишингиз учун чақиртирганман. Жуда эфирга бергингиз келса, кўрсатувни олиб қўйинг. Суд ҳукми ўқилсин, ана ундан кейин эфирга узатилади, – деди раис норози оҳангда.
Бошимни қуйи солганча, эшик томон йўналдим…
– Эшонқулова, ишхонанинг ички сирларини оламга достон қилиш яхши эмаслини биласиз-а?, – эшик тутқичини ушлаган эдиим ҳамки Кўчимовнинг овози тўхтатиб қолди мени. Ортимга ўгрилдим.
– Мен сизни жудаям яхши тушундим. Жудаям яхши…, – дедим сўзларимга алоҳида урғу бериб, – Маслаҳатингизга амал қиламан, кўнглингиз тўқ бўлсин.
Шундай дедимда, муғомбирона жилмайганча, эшикни орқасидан ёпиб қўйдим.
Ҳалигача телевидения раиси Абдусаид Кўчимов нима учун айнан менинг кўрсатувимни махсус кўрикдан ўтказиб, эфирга узатмасликка қарор қилганлигининг сабаблари менга қоронғу. Ваҳоланки, кўрсатув бир кун олдин раис ўринбосари томонидан кўрикдан ўтказилган ва эфирга рухсат этилган эди. Мен бу билан илтимосларини ортмоқлаб келган одамлар раисга отнинг калласидек соққа келтиргандур-да, деган иддаони илгари суришдан йироқман. Негаки, гумон – иймондан айиради, дейишади….
Эҳтимол, тепадан қўнғироқ бўлгандир, билмадим. Аммо менга бир нраса – кўрсатувим эфирдан олиб ташланганлигигина аниқ эди, холос. Бироқ мен бир нарсага, меҳнатларимга ачинардим. Ҳадсиз алам қиларди. Ўзимни қўярга жой тополмасдим. “Баски, меҳнатларимнинг маҳсулини кўриш насиб этмас экан, ўша ернинг ўзидаёқ, Сурхондарёда тасвирчининг гапларига кўнақолсам ўлармидим?! Проректорнинг таклифини қабул қила қолсам, тасвирлрани пуллаб қўя қолсам бўлмасмиди?! Қачонгача, “Ўроқда йўқ, машоқда йўқ, ҳирмонда ҳозир” бўлган тепадаги текинтамоқларни тўйдираман!” деган аламли ўйлар ўтмаган деб ўйлайсизми кўнглимдан. Кечган, албатта. Ўтганда қандоқ, ўтгандаям, ўйиб ўтган. Лекин на чора. Шахсан раиснинг ўзи эфирга таъқиқ қўйиб ўтирибди-ку?!
Лекинчи, “йиқилган курашга тўймас” деганлари тўппа-тўғри. Гарчи барча имкониятларни бой берган бўлсам-да, катталарга ён бергим келмасди. Энди ўйлаб қарасам, ҳозир ўша пайтлардаги ҳаракатларимдан ўзим дахшатга тушаман, қўрқиб кетаман. Ўшанда юрагим жудаям катта бўлган эканми, ё ҳайиқиш учун менда юрак деган органнинг ўзи умуман бўлмаганми, билмадим, бироқ, бир “ўзбошимчалик”ка қўл урганман. Тан оламан, бу аниқ. Шахсан Кўчимовнинг ўзи кўрикдан ўтказиб, эфирга беришни таъқиқлаган бўлса-да, эфирчилар гуруҳига “павтор” кўрсатув дея айнан ўша тақиқланган кўрсатувни тўғрилаб берганман. Рост! “Муносабат” муаллифлик кўрсатувим бўлганлиги сабабли, барча оригинал кўрсатувлар битта 3 соатлик кассетага монтаж қилинарди… Битта 3 соатлик кассетага 20 дақиқалик “Муносабат”дан қанчаси жо бўлишини энди ўзингиз тасаввур қилиб кўраверинг… Қачонки, бу кассета тўлса, кейин бошқа кассетага ўтиларди. Демоқчи бўлганим, эфирга такрорий кетиши керак бўлгани ҳам, эфирга берилиши ман этилган кўрсатувим ҳам бир жойда, битта кассетада бўлган. Худди ана шу нарса менга қўл келганди. Шахсан раиснинг ўзи кўрикдан ўтказиб, эфирга кетишини таъқиқлаб қўйган кўрсатувни ўзбошимчалик билан эфирга ўтказиб юборишга журъат этишим ҳеч кимнинг кўнглини кўчасига ҳам келмаган. Одатда кўрсатув муаллифи ёки маъмур кассетадан эфирга кетадиган кўрсатувни жойига келтириб, эфирчилар гуруҳига топширади. Ёки “фалон рақамли кассетанинг …. мана шу дақиқасидаги кўрсатув” дея қоғозга ёзиб, узатишади…. мен ҳам шундай қилганман. Хуллас, кимсан раис томонидан тақиқланган кўрсатув эфирга кетиб қолган. 20 дақиқа! Ана ундан кейин кўринг томошани! “Ур-йиқит”лар кўрсатув эфирга кетиб бўлганидан кейин бошланган. “Нимага мунча қутириб қолишди катталар? Битта кўрсатувга шунча ота гўри қозихонами?” сўрадим ажабланиб. “Эй-ййй, қилғиликни қилиб қўйиб қолганидан бехабармисиз ҳали? Ана у институт ректори бор-ку? Ўша профессорнинг ўғли кимсан Каримовнинг шахсий шифокори бўларкан. Отасини танқид қилиб чиқишганлари учун ТВдагиларнинг ҳаммасини обориб-обкеб ётишибди!”, ваҳимали хабар топиб келди ҳамкасбларимдан бири. Мен эса ўз ишимни уддалаб бўлгандим. Кўрсатувим эфир юзини кўргач, менга деса, иссиқ қозонда қовуришмайдими?! Менга бирибир эди. Раҳбарлар шундай ҳам қилишди. Аввалига мени ишдан ҳайдаш масаласи узоқ муҳокама этилди. “Ана, ҳайдашаркан, мана, ҳайдашаркан” деб юрак ҳовучлаб юргандим, кутганимдек бўлмади. Жазо тариқасида мени 6 ой эфирга чиқиш ҳуқуқидан маҳрум қилишди, холос…. Бу пайтда мен учун эфир эшиклари олти ойгагина эмас, бир умрга ёпилганидан ҳали бехабар эдим….
Бир сўз билан айтганда, ўзбошимчалигим, ўзимбилармонлигим сабабли мен телевиденияда ниҳоятда қисқа умр кўрдим…. Мабодо, аксарият ҳамкасбларим қаторида пора олиш санъатини ўзлаштира билганимда ва ТВ раҳбарларига ўз вақтида узатиб тура олганимда эди бу даргоҳдаги умргузорлигим узоққа чўзилиши мумкин эди…. Ва ниҳоят ушбу саргузаштдан кўп ўтмай навбатдаги таҳлилий кўрсатувларимдан бири ишдан ҳайдалишимга сабаб бўлди…
( давоми бор)
Малоҳат ЭШОНҚУЛОВА
“Бирдамлик” Халқ Демократик ҳаракати фаоли