“…ОЛОВЛАР ИЧИДАН ЎТГАНДАЙ БЎЛДИМ…”

Архивда турган суҳбат…

(Публицист  Бердиёр Жума ва ёш журналист Маҳкамбек Тожиев билан 2007 йили ўтказилган суҳбат)

Бердиёр Жума:- Олтмишга кириш қанақа бўларкан?

Ботир Норбой:- Олтмишга кирганимга ўзим ҳам унчалик ишонмайман. Худога шукур гавдам тик, қон босим деган балони ҳисобга олмаганда, соғлиғим ҳам ёмон эмас. Аммо вақт деган нарса жудаям учқур экан. Кечагина онам читдан тикиб берган халтага китоб-дафтаримни солиб мактабга борувдим. 1966 йили Тошкент университетнинг филология факультетига киргандим…Бугун мана, кўриб турибсиз…Сочларда оқ, манглайда ажин…деганларидай.

Бердиёр Жума:- Босиб ўтган умр йўлингизга қарасангиз қандай туйғуларни бошдан кечирасиз?

Б. Норбой:- Ҳаёт чор-атрофда олов ёқиб қўйгану, мен шу оловлар ичидан ўтиб келаётгандайман. Фақат бу олов гоҳ ҳаддан ташқари совуқ- музлатадиган даржада, гоҳ ўта иссиқ, куйдирадиган даражада…

Бердиёр Жума:- Болалик йилларингизни қандай хотирлайсиз?

Б. Норбой:- Болалик йилларимда, “совуқ олов”, деганимдай, ғамгин хотиралар мўлроқ. Кўзимни юмсам, тўшакда оғир хаста ётган отам хаёлимда гавдаланади. «Кел, оёғимни бос, уқала», дейди у киши, мен, кучим етмасада, айтганини қилишга интиламан. Кўп ўтмай отам қазо қилди. «етти кундан кейин қайтиб келади», дейишди унинг тобутини кўтаришга келганлар. Мен, ҳали олтига тўлмаган бола, отам  ростдан ҳам қайтиб келса керак, деб ишонгандим…

Кўп ўтмай мактабга бордим. Яна икки йилча ўтиб-ўтмай кичик опачам ҳам сил касалига чалиниб, вафот этди. Худди шу ўлим менинг руҳиятимга қаттиқ таъсир қилди. «Нега отам ўлди?  Нега опачам қазо қилди?» деган ўй тарк этмасди. Катталр эса, «Аллоҳ Таолонинг иродаси,  унинг ишига аралашиб бўлмайди», дейишарди. Астағфуриллоҳ! Ёш бошим билан  Худодан ҳам хафа бўлиб кетдим. Мактабда  эса Худо йўқ, деб ўргатишди…

Аллоҳга шукурки, онам раҳматликнинг ўгитлари таъсирида ич-ичимдан яратувчининг борлигига ишона бошладим. Онам раҳматлик ҳар бир гапини Аллоҳни эслаган ҳолда гапирардилар, менга “Аллоҳга шак келтирма”, “мактабда мажбур бўлиб, тил учида гапиришга мажбур бўлсанг ҳам, ичингда Худонинг борлигига имон келтир” дердилар. Иш бошлаб компартияга ўтиш имконияти туғилганда ҳам, онамнинг насиҳатлари эсимга тушиб турди. Коммунист бўлиш имкониятлари туғилганда ҳам бу нарсага қаттиқ ҳаракат қилмаганман. Ҳозирда, гарчи диний илмим ошиб тошиб ётмаган бўлсада,  беш вақт номозни канда қилмасликка, Аллоҳнинг фарзларини бажаришга ҳаракат қилиб келаман.

Бердиёр Жума:- Ҳар бир Инсон ҳаётида Аллоҳ ўзининг борлигини намаён қилиб келади, деган гап бор. Шунга ишонасизми?

Б. Норбой:- Ич-ичимдан қаттиқ ишонаман. Ўзимга Аллоҳ таоло ёрдам бериб келаётганини ҳис этаман. Мен мактабда адабиёт, жамиятшунослик, тарих фанларидан яхши ўқирдим. Айниқса шеърлар эсимда кўп қоларди. Бироқ аниқ фанларга унчалик қизиқмасдим.  Нимагадир, мен албатта, журналист бўламан, деб ишонардим. Аммо, адабиёт дарсликларидаги шеърларни ўқирканман, «биз (яъни ўзбеклар) ҳаммадан бахтли одамлармиз», деб шеър ёзишганига ҳайрон қолардим., чунки, фақат катта опам ва қариндош-уруғларларнинг кўмаги билан яшаётган оиламиз ҳаётида, қийинчиликлар, оддий инсоний бахтдан кўра бахтсизлик кўпроқ эди… Аллоҳнинг қўллагани шуки, ўқишга кириш жараёнида қизиқ ҳангомалар бўлди. Иншо ёзаётганимизда, консультация бераётган муаллимимиз (Карим Назаров):- «Агар адабиётга чин дилдан қизиқсанглар, эркин мавзуда ёзинглар, мабодо 4 қатор шеър ҳам қўшиб қўйсанглар, даражасига қараб биз буни ҳам ҳисобга оламиз», дедилар. Шунда «албатта эркин мавзуда иншо ёзаман», деган ўйни кўнглимга тугиб қўйдим. Эркин мавзуда иншо ёзиб, 8 қатор шеърни ҳам қистириб ўтдим. Тил ва адабиётдан оғзаки имтиҳон топшираётганда ўша ернинг ўзида абитуриентлар бир-бирига берган ва шу баҳонада мен ҳам ўрганиб олган саволлардан бири тушди. Имтиҳон олаётган муаллим, «адабиётнигина эмас, тилни ҳам билар экансиз», дея 4 баҳо қўйди. Тарихдан имтиҳон олишаётганда муаллим олдига жавоб учун келганимда имтиҳон варақасига ҳали жавобимни эшитмай туриб, «3» деган рақамни ёзди, мен эса: «Нега менга 3 қўясиз, ҳали гапирмадимку», деб,  беихтиёр муаллимнинг қўлига тармашдим. Тарихчи опа  числони ёзаётганини айтди. Тарихдан тушган саволларга баҳоли қудрат жавоб бердим. Жавобим туфайлими, ёки гап-сўзларим таъсиридами тарихчи опа ҳам тўрт баҳо қўйди… (Тошкентда зилзила бўлганлиги сабабли,  имтиҳонлар эртароқ бошланганди, ўша куни 1966 йилнинг 3 июли бўлса эҳтимол.) Шу тариқа нимаси биландир бир-бирига ўхшаб кетадиган, нимаси биландир ўхшамайдиган талабалик йиллари бошланди… Талабалик даврларида ҳам, кейин ҳам, ҳар бир қайсар одамники каби, менинг бошимдан кўп гаплар ўтди…

Бердиёр Жума:- Биз Сиз билан бир даврда ўқиганмиз. Мен икки қурс кейин ўқиган бўлсамда, Сизни турли мажлислар ва адиблар билан учрашувларда кўрганман. Қандайдир ўжарроқми эдингиз, назаримда.Кузатишларим тўғрими?

Б. Норбой:- Тўғри бўлса керак, чунки бу гапни кўп одамлардан, ҳатто устозларим Одил Ёқубов, Шукруллолардан ҳам эшитганман.

Бердиёр Жума:- Сиздаги ўша ўжарлик тез йўқолиб кетмаган бўлса керак… Ўжар одамларнинг ҳаёти ҳамиша оғир кечади.

Б. Норбой:- Билмадим, шундай бўлса керак. Менимча, қайсарлик табиатимда бор. Ҳозиргача,  гап келганда «отамни аямай»диган одатим борлигидан “қоқилиб” юраман.

Бердиёр Жума:- Худди шу хил одатлар, улар туфайли ҳаётингизда юз берган воқеаларни гаплашайлик-да, экстремал вазиятларда кимнинг кимлиги намаён бўлади, дейишадику…

Б. Норбой:- Ўзим ҳам шундай деб ўйлайман. Инсонни ҳамма вазиятларда кузатиш керак. Аммо Сиз айтган экстремал, ҳаяжонли, деймизми, вазиятларда унинг ўзлиги кўпроқ намаён бўлади…Ўқувчилик пайтларида ҳам, иалабалик йилларида ҳам ўжарлигим билан боғлиқ “стичка”лар бўлиб турган. Бизнинг пайтимизда талабалар ёппасига пахтага олиб чиқилишидан кўпчилик хабардор. Бир гал пахта теримида кураторимиз Ботирхон Акромов билан бир «стичка» бўлгани эсимда, айтаверайми?

Бердиёр Жума:- Айтингда, қуруқ гаплардан кўра, шунақа «стичка»лар қизиқарли.

Б. Норбой:- Иккинчи курсларда бўлса керак, Сирдарё вилоятида пахтада эдик. Ҳозир илмий-ижодий жамоатчиликка анча-мунча танилиб қолган Маҳмуд, Нормўмин деган курсдошлар билан шерик бўлиб пахта терардик. Гоҳ-гоҳ ўтириб суҳбатлашардик. Бир гал суҳбатлашиб ўтирганимизда Ботирхон ака келиб, узоқроқдан туриб, «Ҳо, туринглар, пахта теринглар» деб бақирдилар. Курсдошларим ўринларидан туриб пахта тера бошлашди. Менга домланинг бақиргани ёқмадими, ўтиравердим. У секин яқинлашиб, «Ҳо, шапка, сенга айтяпман, тур ўрнингдан», деб ўдағайлади. «Турмайман, термайман», дебман. «Ҳа, нега термайсан?» деган табиий саволга: “Бизлар терган пахта туфайли Сиз ректорни олдида обрў оласиз! Ректор Рашидовнинг олдида обрў олади, пахтани ҳаммаси ўрисларга кетади”, дебман.

Бердиёр Жума:- Ботирхон акани ҳам яхши эслайман, юмшоқ табиатли, мумтоз адабиётни яхши биладиган олим эдилар. У кишининг “термайман” деган гапингизга муносабати бўлди?

Б. Норбой:- Индамай орқасига қараб кетди. Бироқ эсида қолган экан. Бир галл (у ҳам пахта терими пайти эди) курсдошимиз Истамни домлаларга қўполлик қилгани учун муҳокама қилиб университетдан ҳайдамоқчи бўлишди. Ботирхон ака «Сизлар бу ерда комсомолдан ўчириш, ўқишдан ҳайдаш ҳақида қарор чиқаряпсизлар-ку, бу гапни курсдошлари ҳам эшитсин, ана эшикдан мўралаб туришибди, эртага менинг бошим балога қолади, уларни орасида битта Ботир дегани бор! Нақ балонинг ўзи», деб қолса бўладими! Шунда мени ичкарига таклиф қилишди, мен эса: «Истам жуда тўғри иш қилган. Биз неча километрлар йўл босиб, ёмғирда баракка етиб келдик, домлалар эса, бизга автобус юбориш ўрнига бу ерда шахмат ўйнаб ўтиришибди. Эртага талабалардан ярми касал бўлиб қолади, бунга ким жавоб беради?” деб, уни ҳимоя қилган бўлдим. Ўшанда Истамни муҳокома қилаётганларнинг анчасининг дами ичига тушиб кетди, чамамда. Уни пахтадан ҳайдаб юборишдию, аммо ўқишдан ҳайдалмай қолди.

Бердиёр Жума:- Ҳайдалмай қолганида Сизнинг хизматингиз ҳам бор бўлса керак?

Б. Норбой:- Менимча унчалик эмас, Қашқадарёдан отаси келиб, унинг ўрнига кечирим сўраб, домлаларга учрашиб юрганини эшитганман.

Бердиёр Жума:- Талабалик йилларидаги воқеалар, устозларингиз ҳақида гапириб бермайсизми?

Б. Норбой:- Биласиз, бизга Университетда кўп домлалар дарс берган. Шулар орасида менга Норбой ака Худойбергановнинг дарси ёқарди. Норбой ака ўзининг қишлоқча дангалчилиги билан ажралиб турар, унинг талабалар билан савол-жавоб тарзида дарс ўтиши, савол берган, ўз фикрини очиқ айтган талабаларни ёмон кўрмаслиги менга маъқул эди… Бир гал дабдурустдан: «Шарқ юлдузи»да чиққан мақолангиздаги Эркин Воҳидов шеърлари ҳақидаги фикрларингизга қўшилмайман. Сиз гўё арузда замон проблемаларини кўтариб бўлмайди, дегандай ёзгансиз. Бу фикрингизга ҳам тўғри эмас», дедим. Н. Худойберганов ҳар бир кишининг ҳамма масалада ўз фикри  бўлиши кераклигини, мени  зўрлаб ишонтираолмаслигини айтганди. Бора-бора унинг Эркин Воҳидов, замон муаммоларини шеъриятга олиб киришдан чўчигани учун ўзини арузга урди, деган фикри тўғри эканлигига ишона бордим.

Бердиёр Жума:- Шахсий ҳаётингиз ҳақида гапирмоқчи эдингиз?

Б. Норбой:- Уйланганман. Беш ўғлим, бир қизим бор. 1973 йили Онам ва қаллиғимни Тошкентга олиб келиб, ижарада бирга яшай бошлагандик… Уй-жой масаласида адабиёт ва санъат нашриётининг ўша пайтдаги директори раҳматлик Ҳамид Ғулом мени қўллаб (ўзини эски уйини яшашга бериб) турди. Биринчи китобим чоп этилгач Шароф ота Рашидовга (жойлари жаннатдан бўлсин) ариза ёзиб, вилоятлардан келган бир қатор қаламкашлар каби уй олишга эришдим…Мусофирлик даври тугаб, (мен уйланганимдан кейин ҳам икки уч фарзандимиз билан етти жойга кўчганмиз.) кейинги фарзандларимиз ўз уйимизда туғилди. Афсуски, жуфти ҳалолим Назирага мен билан бирга қўша қариш насиб этмаган экан,оғир касалга чалиниб 2001 йили вафот этди…

Шу баҳонада онам ҳақида икки оғиз сўзлай. У киши  ҳамма пок ва ҳалол оналар каби мен учун ўта азиз эдилар. Мактабда бор-йўғи бир-икки синф ўқиган онам юзлаб байтлар ва мақолларни билар, уларни оғзаки нутқида тез – тез қўллаб турардилар. Менга аксар ҳолларда ҳалолликдан, покликдан, тўғриликдан сабоқ берардилар. Қийналган пайтларимда онамнинг: ”Эркинжаким эркининча ёлинормон душмона, эркинжаким эркинган сўнг душмон қолсин пушмона” каби соф туркийча байтларини эслайман. У киши “Ҳалолдан топилган бир танга, ҳаромдан топилган минг тангадан қадрли”, “Ҳаммани ўйлаш керак, бир ўзингни ўйласанг кофир бўласан” сингари гапларни кўп айтардилар. Онамни чексиз яхши кўрардим, шунинг учун ҳам биринчи китобимни у муҳтарам зотга чуқур ҳурмат – эҳтиром билан бағишлаганман. 1984 йили у киши Хива шаҳрида 74 ёшларида қайтиш бўлдилар. Ўша арафада бир шеър қоралагандим:

Сени хаста, дея етишди хабар,

Бу гапдан юракка қон тўлди, она!

Не бўлди? Тирикми? Ё буюк – хатар?

Юрак ёниб борар, вужуд музхона.

Эҳ, қандай етаман энди қошингга,

Поезд секин юрар, самолёт учмас.

Аҳволинг не бўлди, ким бор қошингда?!

Нега мен одамман, нега мен қушмас?!

Нечун йироқларда сени қолдириб,

Битмас орзуларнинг кетидан тушдим.

Ўткинчи дунёнинг юмушлари деб,

Мен сени айролиқ ўтига тутдим?!

Барча орзулардан кечмадим нечун?

Сенинг бир лаҳзалик ҳаётинг учун!

Бердиёр Жума:- Ижодий ишларингизда ҳам мана шунақа ўжарликларингиз кўриниб туради, ижодга қандай кириб келгансиз? Илгари шеър ёзганингизни эшитган бўлсам ҳам ўқимаганман. Онангиз ҳақида ёзган шеърингизга қараганда, Сиз ҳам ҳамма ёшлар каби ижодни шеърдан бошлаганга ўхшайсиз?

Б. Норбой:- Тўғри, адабиётга кириб келганларнинг аксарияти ижодини шеърдан бошлаган. Агар мени ҳам адабиётга кириб келган деб ҳисобласангиз, мен ҳам шеър ёзганимни айтишга мажбурман. Ўша 17-18 ёшларимда ёзган бир шеъримни ўқиб берайми?

Бердиёр Жума:- Яхши бўларди. Шеърингизни даражасини ҳам билиб олардик.

Б.Норбой:-

Ҳадя қилдим, сенга қалбимни,

Бахш айладим кўз нуримни ҳам,

Бахтли эдим очгач бағримни,

Мужгонларинг ўқига эркам.

Тақдир мени айлади маҳрум,

Кўзларингга кулиб боқишдан,

Гар изласам самодан бахтим.

Ой ҳам тўхтар эди болқишдан.

Умид Билан яшадим мудом,

Ҳижронингда эгилмади бош.

Аммо сендан мактуб олган дам,

Кўзларимдан оқиб тушди ёш.

Юборгандинг бу хатинг билан,

Сенга берган юрагимни ҳам.

Мен шеър дафтаримни кейинчалик менга устозлик қилган Норбой Худойбергановга ўқиб, тешириб бериш учун берганимда, шу шеърга яхши белгиси қўйган, бошқа бир қатор машқларни эса, ўзига хос саволлар билан бўяб ташланган эди…

Бердиёр Жума:- Норбой акада ўша пайтларда ҳам меҳрибонликдан кўра қаттиққўллик кўпроқ эди. Балки ўта қаттиққўллик қилмаганида шоир бўлармидингиз…

Б. Норбой:- Ҳозиргача ҳам шу шеър дафтарини ҳам меҳрибон, ҳам талабчан ўқиганида дурустгина шоир бўлармидим, деб ўйлаган пайтларим бўлади. Аммо кейинчалик шоир эмас, танқидчилик билан қизиқиб озми-кўпми, китоблар ёзганимдан, чоп эттираётганимдан хафа эмасман. Менимча ўртача шоир бўлгандан кўра дурустроқ танқидчи бўлган ҳам яхши. Иккинчидан, шеърлар ёзиб юрганим ва кўплаб назмий асарларни ёддан билганим шеърларни таҳлил этишда асқотганга ўхшайди. Қолаверса, ўша пайтда, адабиётга шоирлардан кўра танқидчиларнинг фойдаси кўпроқ теккан.

Бердиёр Жума:- Сизга, кейинчалик ижодкор бўлиб етишишингизга Норбой Худойбергановдан бошқа муаллимларнинг ҳам  таъсири бўлгандир.

Б. Норбой:- Бизларга Норбой Худойбергановдан бошқа Озод Шарафиддинов, (ХХ аср адабиётидан)Умарали Норматов,(социалистик реализмдан) Талъат Солихов (чет эладабиётидан)  дарс бердилар. Биласизми, мен Озод Шарафиддиновга ҳам турли саволлар берар, ундан турли жавоблар олар ва гоҳида бу жавоблардан қониқмаганимни ошкор айтардим. Домла менга ҳеч нима демаса ҳам, муомаласидан ранжигани сезилиб турарди. Талъат Солихов чет эл адабиётини сув қилиб ичиб юборган киши сифатида қоғозга қарамай маъруза ўқир, аммо қаттиқ талабчан бўлмагани учунми, дарсларига боравермасдик. Университетнинг филология факултетида ўзига хос эркинлик бор эди. Талабалар ўзлари ёқтирган дарсларга қатнашишар, ёқтирмаганларга бормай ё кутубхонага ё бўш аудиторияга кириб мустақил ўқиш билан банд бўлишарди. Ўқиганда ҳам, «фалон журналда пистон асар чиқибди» дейишардию, шуни деярли барча фаол талабалар ўқишга тутинарди. Е. Евтушенко, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов каби шоирларнинг шеърлари, В. Тендряков, О. Ёқубов, Ў. Ҳошимов сингари адибларнинг насрий асарлари, М. Қўшжонов, О. Шарафиддинов, Н. Худойберганов мақолалари қолдирмай ўқиларди. Ора-орада машҳур ва номашҳур шоирлар билан учрашувлар бўлар, келажакда ёзувчи, шоир ёки танқидчи бўлиш умидида юрганларга, домлаларнинг дарсларидан кўра, бу учрашувлар кучлироқ таъсир қиларди. Биринчи курсда ўқиётганимизда муаллиммимиз Муҳсин Олимов Абдулла Ориповни чақириб, шеър ўқитди. «Ўйларим», «Биринчи Муҳаббатим» ҳали чоп этилмай туриб, шоир томонидан ўқиб берилди. Бу учрашувга Абдулла Орипов билан бирга Чўлпон Эргаш, Асқар Қосим каби ўша пайтда ҳали ёш бўлган қаламкашлар ҳам шеър ўқишди. Биз шоирларнинг асарларини жон дилимиз билан эшитганмиз. Шу билан бирга, Норбой аканинг таклифи билан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасидаги турли мажлисларга ҳам бориб турар, у ердан олам-олам таассурот билан қайтардик…

Шу пайтлар матбуотда Абдулла Орипов ҳақида ижобий мақолалар билан бирга айрим танқидий чиқишлар ҳам бошланганди. Жумладан, Рамз Бобожон бир мажлисда: “Абдулла нега муҳаббатдан бошқа суянадиган нарса йўқ, деб ёзган, агар суянаман, деса (коммунистик) партия бор” дегани эсимда.

Бошқа бир гал Асқар Қосим Навоийга бағишланган шеър ўқиб, «ўрис бўлиб туғилганимда, кўрмас эдим бу қадар хўрлик» сингари мисраларни ўқиганида, ҳаммамиз танг қолган, кейинчалик шоирни ўша пайтдаги КГБ кўп қийнаганини эшитганмиз. Кейинчалик, Ғ. Ғулом номли адабиёт ва санъат нашриётида бирга ишлаганимизда шу ҳақда сўраганимда Асқар аниқ жавоб бермаганди, одамови, ичимдан топ, хилидаги йигитлардан эди…

қққҳқҳққҳқҳқҚқққБердиёр Жума:- Машҳур ўжарлигингиз кейинчалик панд бермадими?ҳҳ

Б. Норбой:- Билгандай ганиряпсиз! Роса панд берган.Б. ЖУМА: – Соддагина, самимийгина чи=ибди. Ма=олаларингиз, журналистлигингиз ща=ида щам гапириб ытсангиз. Мен Тошкентда қолиб Алишер Навоий музейи (кейинроқ Қулёзмалар институтига айланган)да ишлай бошлаганда бу ерда икки хил олимлар гуруҳининг олишувига дуч келдим. Кекса олимлардан Раҳмат Мажидий, Маҳмудали Юнусовлар музей  директори Ҳамид Сулаймон билан олишишар, бир-бирига архивдаги қўлёзмалар масаласида кичик – кичик «тош»чалар отишарди. Менга бу ердаги ноижодий муҳит усиз ҳам ёқмай юрганди. Шу орада курсдошларимдан бирининг даъватига биноан, Ҳамид Сулаймон номига ишдан бўшаш ҳақида ариза бергандим. Ҳамид Сулаймон бўлса аризамга қўл қўймай, судраб юрди. Шу арафада қандайдир мажлис бўлиб, кекса олимлар тортиша бошлашди. Раҳматлик Ҳамид Сулаймон мени баҳона қилиб, Раҳмат Мажидийга ташланди. «Мана, Раҳмат ака ёшларга яхши муомалада эмас, шу туфайли Ботир ишдан кетиш ҳақида ариза берди», деди. Мен эса, Ўзбек адабиётига анча-мунча хизмати сингиган Ҳамид Сулаймонга «Мен, Раҳмат аканинг муомаласи туфайли эмас, Сиз туфайли кетяпман. Сиз ўзингиздан бошқаларни одам ўрнида кўрмайсиз. Евтушенконинг бир шеърида баъзи (коммунист)лар одамларни мих деб ўйлаб истаган жойига қоқмоқчи бўлишади, деган фикр айтилган. Мен мих эмасман», дедим. Эндигина иш бошлаган киши учун, бировлар назарида, бу катта жасорат, бошқалар назарида шаккоклик эди. Шу учунми, кейинчалик учрашиб қолганларимизда ўша пайтда бирга ишлаган фольклорист олим Малик Мурод «Сизни кўрсам ўша кунги мих ҳақидаги гапингиз эсимга тушади», деб кулиб қўяр, менинг бу гапимни катта мардликка йўярди. Ўша пайтдаги зиёлиларнинг маънавий даражасини шундан ҳам билиш мумкин.

Бердиёр Жума:- Ижодни шеърдан бошлаганингиз билан матбуотда чиқишингиз адабий танқиддан бошланган эди…

Б. Норбой:- Ҳа, 70 йиллар бошидан «Шарқ юлдузи», “Тошкент оқшоми”, “Ўзбекистон маданияти” каби нашрларда Омон Матжон, Абдулла  Орипов, Учқун Назаров, Азим Суюн, Муҳаммад Солиҳ сингари адиблар ҳақида кичкина тақриз-мақолаларим чоп этила бошланган. Кўп ўтмай, Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриётига ишга ўтдим. Аста-секин ижодий ишларим ҳам юриша бошлади. Нашриётда Одил Ёқубов, Рауф Парфи, Пирмат Шермуҳамедов, Муҳаммад Али, Жамол Камол, Чўлпон Эргаш каби адиблар билан ижодий ҳамкорлик қилгандай бўлдим. Бу ерга Матёқуб Қўшжонов, Норбой Худойберганов, Шукрулло, Ҳабибулла Қодирий сингари катта кичик адиблар, танқидчилар келиб турар, ҳақиқий ижодий муҳит бор эди. Шу муҳитда баҳоли қудрат қалам тебратиб, устозлардан таълим олган бўлдим.

Бердиёр Жума:- Танқидчиликдаги асосий принцип(таомил)лар нималардан иборат бўлиши керак, деб ўйлайсиз?

Б. Норбой:- Менимча, танқидчилик биринчи навбатда, адабий асарлар, ҳаёт, муҳит ҳақидаги бор ҳақиқатни ўқувчига етиб борадиган шаклда айтиши керак. Айни замонда, халқ ҳаётини адабий асарлар билан боғлаб ижтимоий таҳлил қилиши лозим. Акс ҳолда адабий танқиднинг ижтимоий мавқеи юқори бўлмайди.

Бердиёр Жума:- Сиз ўзингизни шу вазифани бажарганлардан деб ҳисоблайсизми?

Б. Норбой:- Йўқ, албатта! Чунки, биринчидан, у пайтда бу хил таҳлил  ўзбек тадабиётида эндигина куртак ёзиб келар, Норбой Худойберганов, Озод Шарафиддинов, Матёқуб Қўшжоновлар ижодида у ёки бу даражада намаён бўлаётганди. Мен ХIХ аср ўрис мунаққидларининг мақолаларини ўқиб қойил қолар, аммо эплаб бир нарса ёзаолмасдим. Танқидчилик ижтимоий таҳлилга тайёр эмасдай эди. Мен диплом ишимда Абдулла Ориф шеърларини таҳлил қилаётиб (бу таҳлиллардан айримлари биринчи китобимда ҳам берилган) ҳаёт, инсон ҳақидаги фикрларимни қўшиб кетгандим. Диплом ишимга оппонент бўлган Ботир Акрамов ўша жойларини қирқиб ташламаса бу ишга баҳо қўяолмаймиз, деб туриб олди.Норбой ака ўша жойларни оқ қоғоз билан ёпиштириб ташлашни маслаҳат берди ва шундай қилингач, “беш” қўйишди. Кейинчалик китобларимдан бирида “Деҳқоннинг қанчалик буюк ва машаққатли меҳнат билан банд эканлигини билиш учун узоқ тадқиқотлар олиб бориш шарт эмас, уларнинг бевақт ажин тушган юзларига, гоҳ мунг, гоҳ ҳадик туйғулари акс этган кўзларига боқишнинг ўзи кифоя…”сингари сўзлар ҳам битилган ва ёзувчилар уюшмасидаги танқидчилик кенгашида раҳматлик Салоҳиддин Мамажонов китобнинг худди шу жойларини танқид остига олганди. Мен шу ернинг ўзида: “Домла, инсоф қилиш керак, мана Сиз элликка кирдингиз, эллик яшар деҳқон билан Сизни ёнма- ён қўйса, сизни йигит, уни чол дейишади, бу ҳол деҳқонларнинг оғир ҳаётидан нишона эмасми?”, дегандим, у кишига таъсир қилди. “Ҳақиқат ижод байроғи” номли тўпламдаги мақоласида мени ёзганларим ҳақида танқидий фикр айтган бўлсада, ўша. Деҳқонлар ҳақидаги фикримга қарши  жойларни олиб ташлади. Мен ижтимоий таҳлилни аввалги китобларимда ҳам озми кўпми амалга оширишга интилдим. Аммо кейинги ёзганларимда кўпайтиришга ва жиддийлаштиришга ҳаракат қилдим. Бизнинг ўзбек  танқидчилигимизда эса бу жиҳатдан аҳвол яхши эмас, камчиликлар кўп. Бердиёр Жума:- Масалан?

Б. Норбой:- Танқидчиларимизда журъат етишмайди. Ёзувчи ва шоирларнинг ёзганига эмас, мансабига, жамиятда тутган ўрнига қараб баҳо бериш касали ҳали ҳам бор. Айтайлик бир пайтлар, Ҳалима Худойбердиеванинг яқин одами катта жойда ишлаганида деярли барча адабиётшунос  ва танқидчилар у ҳақда ёзишган. Унинг бошига иш тушгандан кейин Ҳалима ҳақида ёзиш кескин тўхтади. Муҳаммад Солиҳ ёзувчилар уюшмасининг котиби бўлган пайтда ҳам деярли шундай бўлди. Ўша пайтда уни мақтаб ёзган танқидчилар ҳозир номини тилга олишга қўрқишади. Ҳолбуки унинг шеърияти ва публицистикаси илгаригидан зўрроқ маъно касб эта бошлаган.

Бердиёр Жума:- Сизнинг Озод Шарафиддинов билан баҳсларингизни ўқиб, ҳайрон қолганмиз.

Б. Норбой:- Менинг илмий ижодий ҳаётимда Озод Шарафиддин ва Норбой Худойберган таъсири икки хил бўлди. Иккинчиси Тошкентда қолиб, илмни давом эттиришга, танқидчиликда ўзимни синаб кўришга даъват этди, биринчиси эса ҳаётий ва ижодий ишларимга аралашиб, барбод қилишга ҳаракат этди… Мени кечиринг, узтозлар ҳақида ёмон гапириш ўзбекларга хос эмас. Қолаверса, Озод акадай, ҳеч шубҳасиз, катта билим соҳибини ёмонлагим йўқ. Аммо ўзи синчиклаб ўқимай туриб, ўзининг нуқтаи назарини қўллаб, давом эттираётган ёш бир қаламкашга осилгани ҳали ҳам тушинарсиз.

Бердиёр Жума:- Менку, бу гапларингизнинг маъносини сал-пал бўлсада, англаяпман. Аммо “осилгани” деган гапингизни кенг китобхонлар оммасига ҳам тушинарлироқ қилиб, изоҳлаб бермайсизми?

Б. Норбой:- Майли, изоҳласам, изоҳлай қолай. Юқорида айтганимдай, 1977 йили биринчи китобчам «Курашчан шеърият» чоп этилди.  Бу китоб Норбой Худойберганов маърузалари, Озод Шарафиддинов ва бир қатор рус  танқидчилари таъсирида ёзилган бўлиб, унда конфликтсизлик даврига Озод ака (нинг “Замон, қалб, поэзия” китобидагидан кўра)дан кўра кенгроқ, тўғрироғи аниқроқ тўхталинган, 60 йиллар шеъриятидаги тамойиллардан айримларини очишга ҳаракат қилганман. Китоб чоп этилгач гоҳ мақтов, гоҳ танқидий мақолалар босилди. Абдулла Матёқубов, Нормўмин Очилов, Талат Солиҳовлар катта кичик мақолалар ёзиб,  китобчани мақташди. Ортиқбой Абдуллаев, Михли Сафаров, уларга қўшилиб, Озод ака Шарафиддинов танқидий руҳда мақолалар битишди. Менинг жавоб мақолаларимни вақтли матбуотда босишмади. Аммо иккинчи китобимда уларга жавоб бердим. Қизиғи шуки, ўша Озод ака қаҳрига учраган “Курашчан шеърият” Ўзбекистон Фанлар академиясининг ёш олимларга бериладиган мукофотига сазовор бўлди. Бир йил ўтиб-ўтмай Норбой Худойберганов раҳбарлигида, Одил Ёқуб, Шукруло каби отахон адибларнинг маънавий кўмагида номзодлик диссертациясини ёқладим. «Маънавий кўмак» деганимнинг маъноси шуки, ўша биринчи китобда Озод ака жуда ҳурмат қиладиган, кўпгина мунаққидлар “гап тегизиш мумкин эмас”, деб биладиган Ғ. Ғулом Уйғун, Туроб Тўла, Мирмуҳсин, Юсуф Шомансур, Сайёр каби шоирлар тўғрисида йўл-йўлакай танқидий фикрлар айтилганди… Диссертация ёқлашим арафасида буларнинг акс садоси ҳам пайдо бўла бошлаган.

Бердиёр Жума:- Қандай акс садо? Аниқроқ гапирмайсизми?

Б. Норбой:- Китобчада Ғ. Ғулом ва унга ўхашаш шоирлар танқид қилингани учун Озод акадан ва Ғ.Ғуломнинг  шогирдлари ()дан дашном эшитганман. Диссертациям 77 йили тайёр эди. Комиссия уни ҳимояга қабул қилаётганда Озод Шарафиддиновнинг бир оғиз гапи билан бир йилга ортга сурилди. Раҳматлик Юсуф Шомансурнинг ишхонамизга келиб: “Нега мени танқид қилдинг? Сен болани диссертация ёқлатмайман”, деганини кўпчилик эшитган. Буни Одил ака ҳам эшитиб қолиб: “Парво қилма, диссертация ёқлагнингда мени ҳам чақир, агар Юсуф бориб сени танқид қилса, мен борман”, деган. Аммо Юсуф ака, кейинчалик ўзини айтишича, мени диссертацияни  пединститутда ёқлайди, деб ўйлаб ўша ёққа борган. Одил Ёқубов, Шукрулло каби устозлар эса диссертация ҳимоясига келиб нутқ сўзлашган. Мен китобчадаги ёки диссертациядаги ҳамма фикрлар тўғри, ёки жуда ўхшатиб айтилган, деган фикрдан йироқман ва кейинги китобларда камчиликларимни тузатишга, фикрларимни асослироқ, жиддийроқ ифодалашга ҳаракат қилганман. Аммо, назаримда Озод акага ўзи айтиши керак бўлган танқидларни у ёқтирмайдиган “бир тирмизак” айтгани ёқмаган кўринади, (Домланинг табиатидаги бу хусусият унинг Барот Бойқобилов, Ҳалима Худойбердиева каби ижодкорларга муносабатида ҳам сезилди. Барот ака бир достонида президентни шеърий йўсинда улуғлаган. Озод ака ҳам китобларида президентга маддоҳлик қилгани ҳолда Б. Бойқобиловни маддоҳликда айблаб чиққан, ўзи бир пайтлар мақтаб ёзган Ҳалима Худойбердиеванинг шеърларини у кишининг умр йўлдоши Мавлон Умрзоқов саройдан ишдан кетгандан сўнг унинг шахси ва ижодини “пуф сассиқ”қа чиқарган) ҳқққҳқҳҳқДомла, “Мунаққиднинг биринчи китоби” рукнида чиққан китоблар ҳақида мақола ёзиб, кўп тенгдошларимизни мақтагани ҳолда, мени гапларимни нотўғрига чиқариб ўзи севган шоирларни оқлаш йўлидан борганлар. Жумладан бир ўринда Ғ.Ғуломнинг мен тамонимдан танқид этилган тўрт қатор шеърини (“Улу- бир шоирнинг мавзуни жўнлаштириб юборганини, шеьриятни шу хил утилитар мақсадларга бўйсундиришга интилганини   кўриб, хафа бщлиб кетасан киши,Рост айтдим, гуноҳкор эмас жонивор, Сен уни оғилда тўқу тўйин тут, Ем хашак мўлу кўл, хона беғубор, Сўнг минг-минг литрлаб  мўлжалтингни кут.”) ҳимоя қилиб, “Унда чорвачиликнинг кундалик долзарб масалалари ҳаётий тарзда, теран халқчил юмор билан ифодаланган. Бу шеър шоирнинг оташин чақириғи, юртдошларига шеърий хитоби эди”, деганлар. Ҳолбуки, бу ерда халқчил юмор ҳам, шеърий хитоб ҳам, умуман шеър ҳам йўқлиги кўриниб турибди. Хуллас, Озод ака менимча самимий тарзда эмас, ғаразли мақсадларда мақола ёзиб, асосан менинг китобчамга тўхталган ва асосан мен ҳақимда танқидий фикрни кўпроқ айтган. У пайтда О. Шарафиддинов адабий танқидда катта “авторитет” ҳисобланар ва камдан кам одам унинг гапига қарши чиқарди. Устозимиз Матёқуб Қўшжонов ўзи ҳамиша дўстим деб гапирадиган Шарафиддиновнинг фикрларига қарши чиқиб, менимча баҳсларга якун ясаб, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида менинг ютуғиму камчиликларим тўғрисида «Самимийлик бўлса…», деган каттагина мақола билан чиқдию, баҳслар тўхтагандай бўлди.

Маҳкамбой Тожиев:- Бошқа (Иброҳим Ғафуров, Иброҳим Ҳаққулов, Ортиқбой Абдуллаевлар билан бўлган) баҳсларчи?..

Б. Норбой:- Бу баҳсларда ҳам кўпроқ ўзим ҳақман, деб ҳисоблайман. Масалан, Иброҳим Ғафуров Абдулла Ориф, Муҳаммад Али, Юсуф Жума каби шоирларнинг ўша давр сиёсатига тўғри келмайдиган “Денгизга”, “Соғиниш”, “Чўчқалар” сингари шеърларидан сиёсий хато ахтариб танқид қилганди. Мен унга қарши фикрлар билдирдим, у жавоб бермади, “сукут аломати ризолик”, деб ўйладим. Ҳозирда И. Ғафуровнинг танқидлари адолатли эмаслиги ҳаммага маълум бўлди. Ортиқбой Абдуллаев ва Озод Шарафиддиновлар менинг танқидимдан ҳимоя қилган шеърлар адабиёт тарихида қолмайдиган шеърлар. Улар Уйғун, Ғафур Ғулом, Мирмуҳсин сингари шоирлар ижодидаги шеърларни менсимаслигимни айтиб мени ёмонлашди. Уларнинг қатор шеърлар бўшлигини менгина эмас, замон ҳам исбот этди…  Мен миллати ва дўстларини сотган адибларни, уларнинг адабиётдаги хизматларини тан олган ҳолда, танқид қилганман. Мени танқид қилганларнинг саси кейинчалик ўчиб қолгани менинг маънан ҳақ эканлигимнинг белгисидир.

Маҳкамбой Тожиев:- Иброҳим Ҳаққулов, Усмон Азимларнинг Сафо Очил, Тўлан Низом шеърлари хусусидаги баҳсларидачи?

Б. Норбой:- Бу баҳсларни ўқувчиларга тушунтириш керак. “Муштум” журналида шоир Зоҳиджон Обидов бир гуруҳ ҳоразмлик қаламкашларнинг гапларини келтириб шоир Сафо Очилни шахси ва шеърларини (сиёсий маънода ҳам)танқид қилиб чиқди. Мен шеърлардан нотўғри сиёсий хато топишга қарши эдим ва 30, 50 йиллардаги танқидчилар билан шу маънода баҳслашганман. Шунингдек, ҳамиша, ҳар бир шоирнинг шеъридаги фикр туйғуларни, оддий мақоладаги фикрлар каби тушунмасликнинг тарафдори эдим. Шу маънода Сафо Очилнинг “Аваз монологи” шеърини ўзимча нотўғри танқиддан ҳимоя қилдим. З. Обидов “Аваз монологи”даги изтиробли сатрларни Сафо Очилнинг ўз сўзи сифатида кўрсатиб, уни замондан норози шахс сифатида танқид остига олганди. Замондан норозилик изҳор қилиб ёзилган шеърларда ҳақиқат кўпроқ эди. Иккинчи шоир(Тўлан Низом)ни ҳам (“ҳар қанча тиришсам нодонлигим бор”, деб фақат ўзини айтмаган, деб) И. Ғафуровнинг танқидидан ҳимоя қилдим. Сафо Очил ёки Тўлан Низомнинг бутун ижоди зўр, деганим йўқ. Усмон билан Иброҳим Ҳаққул эса, гўё мени истеъдодсиз адибларни мақтаяпти, дегандай кайфият билан “уриб” чиқишди. Улар нима деган бўлса ҳам самимий айтаётгани учун хафа бўлмадим. Қолаверса, мен ҳимоя қилган икки қаламкаш кейинчалик бири у, бири бу даражада мени уялтириб, маддоҳлик йўлига ўтишдики, Иброҳим ва Усмоннинг танқидлари ҳозир менга ёқяпти…

Бердиёр Жума:- Чиқазган бошқа китобларингиз ҳақида гапирсангиз?! Ҳозиргача ёзганларингиздан кўнглингиз тўладими?

Б. Норбой:- 1981 йили иккинчи китобим «Истеъдод, эътиқод, замон» дунё юзини кўрди. Биринчи китобда публицистик руҳ кўпроқ бўлса, иккинчисида илмийлик анча-сезилиб қолганди.1984 йили СССР ёзувчилар уюшмасига аъзо бўлдим. 1985 йили «Маънавият мезони» рисоласи, 1986 йили «Ҳақиқат ва бадиият қудрати», деб номланган китобим, «Одамлар орасида» (1987) номли очерк ва ҳикоялар тўпламим босилиб чиқди. Булар ҳаммаси уйқу ҳисобига ёзилган нарсалар. У пайтлари. Худди ҳозиргидай, ҳам рўзғор тебратиш, ҳам ижод қилишга тўғри келган. Шу пайтгача (2007 йил) танқидчилик билан жиддий шуғуллана олмадим, десам ҳам бўлади. Тўғри. “Истеъдод, эътиқод, замон”да айрим тамойилларни очишга, Абдулла Ориф, Эркин Воҳид, Муҳаммад Али, Омон Матжон шеърларини, Одил Ёқуб, Ўктам Усмон романларини, Хожиакбар Шайхов фонтастикасини таҳлил этишга интилдим.”Ҳақиқат ва бадиият қудрати”да фикримни тўлароқ айтишга имкон бергувчи мактуб, баҳс шаклларидан фойдаланишга ҳаракат қилдим. Аммо у пайтларда ҳақиқатни очиқ айтиш, қийин эди. Эндиликда ўша пайтдаги бўшлиқни тўлдиришга интилмоқдаман…

”Ҳақиқат ва бадиият қудрати” чиқиши арафасида(1985 йил), мафкурада Абдуллаева даври бошланди. Ўзбекистондаги адабий сиёсатни биқиқ компартиявий тор кўчага солишга уринишди. Биз: Миразиз Аъзам, Иброҳим Ҳаққул, Усмон Азим, Муҳаммад Солиҳ, Мирза Кенжабек, Саъдулла Аҳмад ва бошқалар Абдуллаева сиёсатига қарши гоҳ ошкора, гоҳ яширин  кураша бошладик. Ўша пайтдаги сиёсий савияларимиз шу даражада эдики, ҳар ҳолда, Москвадагилар адолат қилишар, адабиётни тор йўлга тиқмоқчи бўлганларнинг адабларини беришар, деб Кремлга хатлар ёзардик.

Маҳкмой Тожиев:- Хатларингизнинг мазмуни қанақа бўлгану, тақдири нима бўлгани биз ёш журналистларни қизиқтиради…

Б. Норбой:- Ўша пайтда компартия нашри бўлган “Совет Ўзбеки