Туркий халқларнинг “дўстлари” бу икки қардош халқни камситиш ёки уларни бир бирига қарши қўйиш учун “Ўзбекларда давлат бўлмаган”, “Қозоқ давлатчилиги йўқ нарса”, деб гап тарқатиб юрадилар. Аслида бу иддиоларга ўзбек ва қозоқ тарихчилари жавоб бериши керак эди. Биз тарихчи бўлмасак ҳам шу масалада билганларимизни айтиб ўтмоқчимиз.
Маълум ва машҳур Нуҳ тўфонидан кейин ўз ривожини қайта бошлаган Одамзодга Ер юзи бўлинганда Нуҳнинг ўғли Ёфас (туркийча Ўлжайхон) чекига Марказий Осиё – Туркистон ерлари тушган. Тарихчиларнинг гувоҳлик беришларича, унинг авлодлари Туркистон тупроқларида кўчманчилик билан кун кечиришган ва тарихчи Рашид-ад-Диннинг «Жамиъ-ат-таварих»ида ёзилишича, ёзда яйловларда, қишда (Барсуқ ва Корақум атрофларидаги) қишлоқларда, баҳорда эса, Инонч шаҳар ёнидаги Ўртоқ ва Қўртоқ ҳудудларида умргузаронлик қилишган. Ўлжайхон ҳукмронлик қилган замонлардаёқ бу ерларда Сайрам, Талас (Исфижоб) сингари кўплаб шаҳарлар мавжуд эди…
Қадим замонлардан бери туркийлар деб аталган халқлар Туркистон номи билан шуҳрат топган ҳудудда яшашаркан, кўплаб сув тошқинлари, зилзилалар, урушларни бошидан кечиришган. Ўзларининг жанговарликлари туфайли Чин(Хитой), Ҳиндистон, Эрон, Византия, Сурия, Миср давлатларини забт этиб, жангчиларнинг бир қисми оилалари билан ўша ҳудудларда ҳам яшаб қолишган.
Йиллар, асрлар ўтаркан, Туркистон ҳудудидаги халқлар (худди ўғизлар: қипчоқ, қалач, қангли, қарлуқ каби турли тоифаларга бўлингандай) турли қавмларга бўлиниб, ҳар бири ўзларини ўз уруғлари оти билан атай бошлашган.
Тарихчи олим Рашид-ад- Диннинг гувоҳлик беришича, бу ҳудудда яшаган туркий халқлар ўзининг сони билан бошқа халқлардан устунлик қилган ва кейинроқ мўнғўл номини ҳам олган. Бинобарин, булар ҳақиқий мўғил эмас,туркийлашган мўғиллар бўлган.
Хуллас, бу ҳудудларда: агар, алчин, арғун, арлат, баған, барлас, баҳрин, бўстон, будай, буйазут, буйтай, буйурак, буркут, бусе, ғариб, гирей, жалайир, жалджут, жуладжи, журат, жусулажи, жыйыт, дуджир, дурмен, йадж. қалмак, қалывай, қанглы, қара, қарлуқ, қары, қатаған, кенагес, қераит, қилечи, қипчоқ, қохат, қўнғирот, қур, қурлаут, қучи, қыргыз, қырк, қышлық, қиёт, манғит, масид, маҳди, меркит (мирзо Улуғбек ва кейинчалик Л.Н. Гумелов бу уруғнинг отини макрит деган сўз билан аташган), минг, митан, найман, никўз, оғлан, оғлен, ойрат, онг, онгачит, онгут, олхонут, пўладчи, рамадан, сарай, сахтиян, сулдуз, сымырчик, табын, там, тама, танғут, тарғил, татар, тувадак, туркман, тушлуб, ўз, уйғур, уймаут, уйшун, урмак, ўтарчи, хафиз, хитай, чақмақ, чилкас, чимбай, ширин, шубурғон, шуран, юз, ябу”, (сингари, тарихчилар гувоҳлик беришича, “92 Ўзбек уруғи” номини олган) уруғлар яшаган.
Кўриб турганимиздай, юқоридаги уруғларнинг баъзилари қозоқ уруғлари, баъзилари ўзбек уруғлари ичида ҳам учрайди. Бунинг асосий сабабларидан бири, қайси уруғнинг қўли баланд келса, ўша уруғданмиз, дейишганидир. Ҳар ҳолда бу ҳол ҳам қозоқ ва ўзбекларнинг туби бирлигидан нишонадир. Буни қуйидаги тарихий далиллар ҳам исботлайди.
Кўплаб тарихчилар, хусусан Мирзо Улуғбек (ўзининг “Тўрт улус тарихи” асарида) Чингизхоннинг катта ўғли Жўжининг онаси туркий қавмдан бўлиб, биологик отаси туркий бўлганига ишора қилади. Яъни туркий элларни босиб олган Чингиз Қўнғирот уруғининг бир шохчаси бўлган Ўлхонут қавмидан бўлган Ўэлун исмли аёлни ўзига хотинликка олади (бу аёлнинг аввалги эри Чилгир-Боқо – Баҳодир эди) ва кўп ўтмай бу аёлдан фарзанд туғилади. Унинг исмини Жўжи (Жўлши) қўйишади. Чингизхон афтидан фарзанди ўзидан бўлмаганини билган кўринади, чунки, Жўжини (яъни катта ўғлини) эмас, учинчи ўғли Ўгэдэйни ўзига ворис қилиб тайинлайди. Шунингдек, Жўжи Баҳодир ҳам ўзининг ҳақиқий отасини билган бўлса керакки, аскарларининг асосий қисмини (70 минги, яъни 80 фоизини) ўз қавмидан, туркий Қўнғирот уруғидан олган. Жўжининг учта аёли ҳам Қўнғирот уруғи вакиллари қизлари бўлиб, афтидан у пайтда ўз уруғидан уйланиш таъқиқланмаган. Кейинчалик ҳам кўплаб туркий уруғлар эса Жўжи Баҳодир қўл остида умргузаронлик қилишган.
Жўжининг қўл остидаги туркийларнинг кейинчалик Чингизийлардан мутлақо ажралиб чиқиб Олтин Ўрда хонлигига асос солишгани бежиз эмас… Қолаверса, Олтин Ўрданинг энг буюк хони туркнинг Қўнғирот уруғидан бўлган Олжай-хотин ва Мангу-Тимурдан туғилган Ўзбекхон ҳам мўғил эмас, туркий қавмдан эди. Демак, Олтин Ўрда бевосита туркийлар қурган хонлик эди.
Кейинроқ (1428 йили) Ўзбекхон уруғидан бўлган Абулхайрхон Ўзбек хонлиги деб аталган хонликка асос солган ва 40 йил хонлик қилган… Шу орада Ўзбек хонлиги жунғорлар билан уришган ва енгилган. Абул хайрхон бу енгилишга лашкарбошилар Керей ва Жонибек айбдор деб, уларни жазолашга оғзаки фармон берганини эшитган Жонибек ва Керей аскарлари ва оилаларини олиб, Чу водийсига қочиб кетган ва Қозоқ хонлигини қуришган.
Абулхайрхоннинг болалари ва набиралари Ўзбек хонлигининг давомчилари бўлишган. Жумладан, Шайбонийлар династиясига асос солган Муҳаммад Шайбонийхон ҳам унинг невараси бўлиб, ўзбек хонлигининг йўлбошчиси эди. Ўша пайтдаги удумларга асосан тили ва дини бир подшолар ҳам бир бирига қарши уришаверган. Шу тамойил асосида Амир Темур Олтин Ўрда хонлигига қарши уришгандай, Ўзбек хонлиги вакиллари ҳам Темурийларнинг авлодлари билан жанг олиб бораверган. Шайбоний ҳам Темурийлар авлоди бўлмиш Бобурга қарши курашган ва уни Туркистон ҳудудидан Афғон ва Ҳиндистон ҳудудига кетишга мажбур қилган. Аммо ўша пайтда ўзларини туркий деб атаган Темурийлар ва ўзини ўзбеклар деб атаган, тили, дини, урф одатлари улар билан бир хил (Бунга ўша асрларда яшаган Муҳаммад Солиҳнинг “Шайбонийнома” асари тарихий гувоҳ…) бўлган ўзбеклар Туркистон ҳудудида яшагани аниқ. Рус ҳукумати бу Ерларни Туркисто губрнияси деб атаган ва минг йиллардан бери бўлганидай, орада ҳеч қандай чегара бўлмаган. Туркистон ҳудудидаги қишлоқларнинг бирида ўзбек деб аталган, иккинчисида қозоқ деб аталган, учинчисида уйғур ёки тожик деб аталган миллатлар яшайверишган. Шунинг учун ҳам Сайрам ва Туркистонда ўзбеклар, Конимех, Томди туманларида қозоқлар яшаб келган. Шўро ҳукумати қурилгач, бири олдинроқ, бири кейинроқ Ўзбекистон ва Қозоғистон республикалари ташкил этилган ва рамзий чегаралар чизилган… Кейинчалик тарих тақозаси билан бу хонликлар туфайли Ўзбекистон ва Қозоғистон давлатлари қарор топди. Бугунги кунда бу икки туркий халқ тинчлик ва омонликда, дўстликда яшаб келади.
Бу айтилган тарихий фактларнинг бари қозоқ ва ўзбек халқининг туби бир эканлигининг, қозоқлар бекорга “Ўзбек ўз оғам” демаслигининг далилларидир.
Ботир НОРБОЙ, Сейитбой БАЙДУЛЛАЕВ
Муаллифлар изоҳи: ушбу мақола Рашид-Ад-Диннинг “Жамиъ-ат-таворих”, Улуғбекнинг “Тўрт улус тарихи”, Л.Н. Гумилевнинг “Мўғиллар ва меркитлар XII асрда” китобларидан ва Р.Абдуллаевнинг Ўзбекистон: «Чақириқлар, қўрқитишлар, муаммолар ва хулосалар” каби мақолаларидан фойдаланилиб ёзилди…
ТАҲРИРИЯТДАН: Маллифлар фикрларида баҳсли ўринлар бўлиши мумкинлигини ҳисобга олиб, барча тарихчи ва олимларни шу мавзуда (икки хални бир биридан ажратмайдигаг) мақолалар ёзиб сайтимизга юборишга чақирамиз. Халқлар ўртасида низо қўзғамайдиган мақолалар сайтимизда эълон қилинади.