Киска вакт орасида Хоразмда туркманлар билан узбеклар алокасига багишланган иккита китоб нашрдан чикди. Унинг биттаси тарихий рисола булса, иккинчиси бадиий асар – тарихий романдир.
Тарихий рисолани мархум адабиётшунос олим Матёкуб Кушжоновнинг укаси, тарих фанлари номзоди, доцент Отамурод Кушжонов ёзган. У 1921 йилда Туркманистоннинг Тошховуз вилоятида таваллуд топган. Урта Осиё Давлат Университетининг тарих факультетида тахсил олган ва 30 йил давомида олий укув юртларида дарс берган. Илмий фаолияти Узбекистон республикаси фанлар академияси тарих институтидан бошланган. Илмий макола ва рисолаларида асосан Хива хонлигининг XIX аср бошларидаги иктисодий-ижтимоий ва сиёсий ахволи тадкик килинади. Хозирги кунда Хоразм вилоятининг Урганч шахрида яшамокда.
Отамурод Кушжоновнинг Маъмун Академияси ходими Гавхар Дурдиева хаммуаллифлигидаги «Хива хонлиги туркманлари» номли рисоласида Хива хонлиги туркман уругларининг хонлик ижтимоий-иктисодий хаётида эгаллаган мавкеи, уларнинг Хоразм вохасига каердан, кай вактда ва кандай кучиб келиб, воханинг кайси худудида мулклик, ватанлик булиб колганликлари; улар билан хон хукмдорлари орасидаги муносабатлар тугрисида баён килинади.
Китобхон, рисоладан туркман ватанпарварларининг чоризм томонидан хонлик устига килинган боскинчилик юришига карши курашдаги жасорати; Жунаидхоннинг Хоразм воъаси халкларининг хон амалдорлари зулми ва мустамлакачиларга карши миллий озодлик харакатига, шуролар тузумига карши истиклолчилик курашига етакчилиги хакида хикоя килувчи куплаб тарихий вокеаларни билиб олади.
Китобнинг биринчи биринчи боб туркман уругларининг Хоразм вохасида жойлашиши тарихига (XVI-XIX асрлар), иккинчи боби Хива хонлиги туркманларининг 1855-1867 йиллардаги кузголонига, учинчи боби Чор Россияси боскинчилари разолати ва туркманлар жасоратига (1873 йил), туртинчи боби Хива хонлиги туркманларининг XIX аср охири ва ХХ аср бошидаги иктисодий-ижтимоий ахволи ва хонлик хукмдорларининг уларга нисбатан сиёсатига багишланган. Бешинчи боб «Жунаидхон – истиклол курашчиси (1916-1927 йй.), хотимада эса булиб утган вокеаларга фикрий хулосалар ясалган.
«Замона зайли ва такдир такозоси билан узбекларга ёнма-ён туркман, коракалпок, козок халклари хам ерли, мулкли, уйли булиб, бир умрга яшаб – хоразмлик булиб колганлар. Улар орасида туркманлар, ахолисининг сони, дехкончилик киладиган ер майдони, чорваси, улардан хонлик хазинасига йигиладиган турли-туман йигимлар микдори жихатидан салмокли уринда туради. Туркманларнинг хонликда эгаллаган сиёсий мавкеи хам хонлик хаётига маълум даражада таъсир курсатиш имкониятида эди. Бу рисолада Хоразм туркманлари тарихининг кенг китобхон оммасига хали у даражада маълум булмаган баъзи томонларини лавха шаклида баён килишга уриндик.
Рисоламиз туркманларнинг ёвмут, човдур, емрали, корадошли, куклан, али эли, така, сакар, ота, махтум, мехрли, хизир эли, игдир, туячи, чандир ва агар уругларининг Хоразм вохасига каердан, кай ваытда кучиб келиб, Хоразмнинг кайси худудларида жойлашиб, мулкли булиб колганликлари ва улар маълум бир жойда муким утроклашгунча Хоразм вохасининг турли худудларида асрлар давомида кучиб-куниб юрганликлари, баъзан эса кайтиб кетганликлари; Хива хукмдорлари томонидан улар учун ариклар каздирилиб, сув чикариб, ер берилганлиги тугрисидаги тарихий вокеаларни баён килишдан бошланади.
Шу уринда туркманларнинг угузларга кай даражада богликлиги, туркман халкининг «туркман» аталиши, «корадошли», «туячи»ларнинг бу ном билан юритилиш тарихини хам кискача изохлашга харакат килинган. Булар сохасида биз учун асосий манба архив хужжатлари, Абульозий Баходирхон, Я.Гуломов, Ю.Э.Брегель асарлари, Туркманистон тарихи ва Хоразм тарихи китоблари хисобланади. Хоразм вохасида ватанлик булган туркманларнинг хонлик хукмдорларига карши 1855-1867 йилларда булиб утган кузголони тугрисида хам баён килинади. Рисола, туркманларнинг XIX аср урталари ва ХХ аср бошидаги ахволи яъни, уларнинг ер мулкка эгалик килиш хукуки, давлат еридан, сувдан, чорва учун яйловдан фойдаланиш, хонлик хазинасига улардан йигиб олинадиган турли-туман мажбуриятлар юзасидан (бошка халклардан фарк килувчи) урнатилган тартиб-коидалар тугрисида хам мухим фактлар келтирилган. Сиёсий хаёт сохасида эса, туркман уруглари катхудолари ва хон хукмдорлари бу даврда бир-бирларига нисбатан муносабатда (тушунишда) мураккаблик ва зиддиятларга дуч келганлар. Туркманларнинг бир кисми эркинликка купрок интилсалар, хон хукмдорлари улар устидан сув воситасида катъий хукмронлик урнатишга интилганлар. Ислом Хужа етакчилигида хонликда бошланган ислохотга муносабат юзасидан хам туркман уругларида якдиллик булмади. Буларнинг барчаси тугрисидаги тарихий вокеалар тафсилотини китобхонларга етказишда Узбекистон Республикаси Марказий давлат архиви хужжатлари асосий манба вазифасини утади.
Чор боскинчиларининг Хива хонлигини истило килиши талон-тарож, шафкатсиз киргинлар эвазига амалга оширилди. Россия армияси туркман ёвмутлари элатларида хам тинч ахолига – иложсиз кари-картанг, аёл ва болаларга нисбатан куз куриб, кулок эшитмаган даражада зулм утказди. Боскинчиларга карши курашда туркманлар Амударё орка томонидан Жиззах, Бухоро сахролари узра кечиб, Хива томон келаётган генерал Головачев кумондонлигидаги Туркистон отрядига карши Хол ота мавзеида, Одам кирилган кудуги, Уч-учок ва Сардоба кули буйларидаги жангларда; Кунгирот усти билан бостириб келаётган генерал Веревкин бошлик кушма отрядга карши Мангит калъаси ва унинг атрофларида булиб утган жангларда; хонлик пойтахти Хива калъаси ва унинг атрофларидаги жангларда ватанпарварлик жасоратларини намойиш килдилар. Уларнинг жасоратлари Америка журналисти Мак-Гаханни хайратга солган. Туркманларнинг Илонли якинида генерал Головачев отрядига берган зарбасини боскинчилар бир умр эслаб юрган булсалар керак. Бу тарихий вокеалар тугрисида Хива хони тарихчиси Мухаммад Юсуф Баёний, Америка журналисти Мак-Гахан асарларидан, Чор боскини армияси полковниклари Колокольцев, Алиханов-Аварский кундаликларидан ва бошка бир неча Россия харбийларининг асарларидан фойдаланилган холда куплаб маълумотлар келтирилади.
Хива хонлигида Чор Россияси протекторати урнатилиши билан хонлик фукаролари елкасидаги зулм янада ортди. Бу даврда, бир томонда Хива хони саройида фитна, гурухбозлик, миллатлар орасига низо солиш, ахлоксизлик, шариатни оёк ости килиш, адолатсизлик авжига чикиб, иккинчи томонда Россия амалдорларининг мустамлакачилик зулми кучайиб борди. Рисолада бундай зулмга карши 1916 йил январда Хужаэли, Мангит, Кипчок, Шохобод, Киёт ва Гурлан исёнчиларининг Россия амалдорлари томонидан Хивада камокка олиниши билан Жунаид етакчилигидаги туркманларнинг исёнчилар сафига тортилиши ва исёнчиларнинг хон хукмдорларига карши харакати Россия мустамлакачиларига карши миллий озодлик харакати тусини олиши; генерал Галкин томонидан туркман исёнчиларининг шафкатсизларча жазоланиши ва талон-тарож килинишлари тугрисида архив манбаларидан куплаб далиллар келтирилиб, улар хакида китобхонларга туларок маълумот етказишга харакат килдик. Чунки, шуролар даврида нашр килинган китобларда Хивадаги 1916 йил кузголонига хам, унинг етакчиси Жунаидга хам коммунистик партия мафкурасидан туриб бахо берилиб, у «халкка карши харакат» деб аталди.
Рисолада, 1918-1928 йилларда Хоразм вохасида Жунаид етакчилигида олиб борилган истиклолчилик харакатига купрок урин берилган. Бунда Жунаиднинг 1918-1920 йилларда кизил армияни Амударёдан Хива томонга утказмаслик учун, 1920 йил февралидан кейин эса, Хоразмда советлар тузумини тугатиш учун кизил армияга карши жанглари озодлик кураши эканлигини исботловчи ишончли далилларга таяниб иш курдик. Жунаиднинг 1924 йил январида Питнак, Хазорасп, Богот, Хонка узбеклари ва Садвар туркманларининг советларга карши кузголонига ёрдамга келиши совет хукумати вакиллари 1919 йил апрелида, 1920 йил майида ва 1923 йил охирида Жунаидга сулх таклиф килганларида, Жунаид улардан мамлакат мустакиллигини, коммунистларнинг, кизил армия кисмларининг Хоразмдан чикариб юборилишини, шариатга эркинлик берилишини катъий талаб килгани, 1926 йилда Туркманистон хукумати Жунаид ва одамларини Шохмурод канали буйида ер, сув билан таъминлаб, уларнинг тинч хаёт кечиришларига кафолат ваъда килганида хам, у советларга карши жанговар куролини куймагани кабилар унинг шахсига янгича ёндашувимиз накадар тугрилигидан далолат беради» – дейилади китоб мукаддиасида.
Туркманлар хакидага иккинчи – 420 бетлик китоб (тарихий роман) муаллифи журналист, драматург, шоир ва ёзувчи Курбон Мухаммадризо булиб, у «Махтумкули» деб номланган. Роман 2010 йилнинг сентябр ойида «Хоразм» нашриёти тавсияси билан «Эътикод» хусусий фирмасининг матбаа корхонасида чоп килинган.
«Тарихи ва маданияти чамбарчас богланган, тили ва дини бир туркийзабон халклар минг йиллар давомида ёнма-ён яшаб келмокда. Такдири бир ушбу халкларнинг дустлик ва кардошлик ришталари, ижтимоий муносабатлари жуда кадим замонларга бориб такалади. Яъни бу халклар бир минтакада яшаб, бир майдонда молини бокиб, дехкончилик килиб келган, зулму истибдод зардобларини хам биргаликда тотиб, кейинги тараккиёт даврларини хам хамкорликда бошдан кечирмокдалар. Роман ана шу тарихий хакикатга таянган холда ёзилди» – дейди муаллиф уз сузбошисида.
Асар бош кахрамони Махтумкули, унинг курашлардан иборат долгали хаёти, изтиробли мухаббати, ва шоирнинг замондошлари Киромий, Андалиб, Пахлавоныули Равнак каби шоиру алломалар, шу даврда яшага улуг шахслар, хукмдорлар хаёти мисолида, ушбу халклар такдирининг муштараклиги, уларнинг илдизи бир аждодлар фарзандлари эканлигига ургу берилган, дунёда давом этаётган уруш-киргинлар, миллий низолар, дин-мазхаблар уртасидаги зиддиятлар, боскинлар, адоват, мансабпарастлик, дунёпарастлик, жахолат каби иллатларнинг келиб чикиш сабабларини курсатиш, она замин такдири, инсон ва унинг келажаги учун курашда умуминсоний тафаккур тараккиёти ва унинг тажассумига булган умид рухиятини пайдо килиш ва башарият оламинингдиккат-эътиборини ана шу муаммони биргаликда ечишга каратишга харакат килинган.
Чегара худудларида хоразмлик Узбекистон фукаролари туркман чегарачилари томонидан отилаётган, Туркманистондаги кариндош-уругларни куриб келиш учун чегарадан утиш мушкул муаммога айланаётган, Туркманистонда яшаётган узбек миллатига мансуб фукаролар давлат амалдорлари томонидан каттик дискриминацияга учраётган бир пайтда бундай туркманлар билан дустлик, биродарликни тараннум этувчи асарлар ёзилиши Хоразмда туркманлар билан дустликка иштиёк нихоятда кучлилигидан далолат беради.




