Инсон ва табиат
Абулфайз Бapoтов
Бир вақтлар «Жиззахчўлқурилиши» худудий бошқармасига қарашли бўлган «Ўрикли» дам олиш пансионатига энг яқин қишлоқ ўн бир километр масофада жойлашган. Ката сой бўйлаб чўзилган бир қанча қишлоқлар “Ўрикли”номи билан аталади. Қишлоқлар ўрикзорлар билан қопланган. Бошқа мевали дарахтлар ҳам бор, албатта. Лекин энг кўпи ўрик дарахтларидир.
1979 йилда Зомин туманининг тоғ бағрида жойлашган қишлоғидан 11 километрча юқорида, чангалзорлар билан қопланган тор дарада қурилиш ишлари бошланди. Зилол сув мавжланиб оқиб ётган ката анҳор ёқасидаги тор сўкмоқ йўлнинг айрим жойларини портлатишди, булдозерлар билан суришиб, текишлашди. Шундай қилиб анҳорнинг икки томони одамларнинг мириқиб дам оладиган жойига айланди.
Пансионат 1981 йилда ишга тушди. Унга анча йиллар директорлик килган Мирзаширин Мирзаюсупов Зомин тоғларининг ўзига хос табиати, ўсимлик ва хайвонат дунёси ҳақида кўп нарсаларни билади. У киши директор бўлиб ишга келган 1984 йилда «Ўрикли» ташландиқ бир ҳолатда эди. Иккита котеж уй ҳали битмаганди. Унинг олдида бир тоннадан ортиқроқ шиша синиқлари уйилиб ётарди. Илгариги директорлар, «ҳашарга борсам нетади, ирғалсам куним ўтади» қабилида иш тутиб, бу ерда бирон иш қилмай кетворишган эди. Мирзаширин Мирзаюсупов эса Зоминда туғилиб ўсган. 1968 йилда Ленинобод Давлат педагогика институтини тугатганидан сунг, 1979 йилгача Зомин тумани марказидага собиқ В.И.Ленин номли мактабда ўқитувчилик қилди. Кейин Ульянова (ҳозирги Даштобод) шаҳридаги 136-қишлоқ ҳунар-техника билим юртида тарбиявий ишлар бўйича директор ўринбосари вазифасида ишлади. 1984 йилда «Ўрикли» пансионатига директор этиб тайинланди.
Янги директор биринчи навбатда ишни пансионат ҳудудини ободонлаштиришдан бошлади. Мевали ва манзарали дарахт кўчатлари ўтқазди. Ўрик, олма, шафтоли, қўлда экилган арча дарахтлари яхши ривожланди. Директор атайлаб Кримдан олиб келган сосна дарахти кўчатлари кўкармади. Уни чими билан ўтқазгандагина ривожалиниши мумкин экан. Дастлаб ўтқазилган 200 туп ток кўчати салқин таъсирига дош бера олмай қуриб қоли. Чинор дарахтлари эса яхши ривожланмоқда. Ўрик пишиқчилиги июн ойида ниҳоясига етади. Бу ерда эса ўрик сентябр-октябр ойларида пишади.
«Ўрикли» дам олиш ҳудуди денгиз сатҳидан 1800 метр баландликда жойлашган.
Қишда кечаси совуқ, кундузи иссиқ бўлади. Ёзнинг энг иссиқ кунлари 23 даражадан ошмайди. Қалин қор ёғади. Тоғларда арчанинг тўққиз хили мавжуд. Бундан ташқари бодом, қорақанд, зира, наъматак сингари шифобахш, кийик ўти ва бошқа турли хил доривор ўсимликлар ўсади.
Дастлабки пайтларда «Ўрикли»да ҳар бири 10 кишига мулжалланган 13 та коттеж биноси, 8 та кемпинг (фин уйи), 12 ўринли иккита ётохкхона ва 12 ўринга эга бўлган 2 та меҳмонхона барпо этилган эди. Ётоқхоналардан биттаси оилалиларга мулжалланган. Хизматчилар учун эса 3 та ётоқхона ва бита тиббиёт пункти қурилиб, фойдаланишга топширилган.
«Ўрикли»да дам олиш мавсуми май ойидан бошланиб, сентябр ойининг охирларида ниҳоясига етади. Мавсумда ўрта ҳисобда 2-3 минг киши дам олиш имкониятига эга бўлади. Лекин бу хуш ҳаво жойда дам олишни истовчилар жуда кўп. Мавсумда хизматчиларнинг сони 50 кишидан ошиб кетади. Қишда эса 10 тагача одам қолади. Тоғнинг хилват бир бурчагида беш ойча ошпазлик қилишни хоҳлайдиганлар кам топилади.
Телевидение тўлқинлари бу ерга етиб келмайди. Кечқуринлари ғарибгина ёзги кинотеатрда филмлар намоий этиб турилади. Пансионатнинг юқори қисмидаги чўққига кикинагина телестанция курилса, факат пансионатдагилар эмас, балки қуйида жойлашган қишлоқлар аҳолиси ҳам телевизион эшиттиришлардан баҳраманд бўлган бўлишарди.
Муаммолар ҳам йуқ эмас. Дам олишга ота-оналари билан келган болаларнинг ўйнаб-овунишлари учун майдонча йўқлиги сабабли, улар тоққа ўрмалаб қолишади. Тоғларда эса кутилмаган ҳодисаларга дуч келиши хеч гап эмас.
«Ўрикли» табиатини Швецарияга ўхшатиш мумкин. Бунинг сабаби нимада деган савол туғилиши табиий. Бунга ҳам директор Мирзаширин Мирзаюсуповдан қониқарли жавоб олганмиз.
У кишининг таъкидлашича, Зомин тоғларида ҳидли арчаларнинг бир нечта хили мавжудлиги учун ҳам бу ернинг табиатини Швецарияга ўхшатишади. Дуне бўйича ҳидли арча Швецария, Зомин ва Бахмал тоғларидагина ўсади. жаҳоннинг бирон жойида бундай ҳидли арчага дуч келмайсиз.
Директор кўп нарсаларни билади. Унинг айтишича, инқилобдан илгари Зомин ва Бахмал ўрмон хўжалиги ходимлари арчаларни ғорат қилганликлари учун Николай пошшонинг «Фахрий ёрлиғи»ни олганлар. Немис-фашист босқинчилари билан уруш кетаётган йиллари Зомин арчаси ғалабанинг тезлашишига хизмат қилган. Ҳозирги «Ўрикли» пансионати жойлашган жой атрофидаги арча дарахтларини кесишиб, бу ердан оқиб ўтаётган ката анҳор сувида оқизишган. Арча кундалари Зомин тумани марказининг тепароғидаги махсус жойгача оқиб келган. Ўша жойдан арча ғўлаларини араваларга юклаб, Обручева (хозирги Даштобод шахри) станциягача ташиб келишган. Арча кундалари поезд ўтхонасида кўмир ўрнини босишган. Кесиб олиб кетилган арча дарахтларидан қолган кундалар ҳозир бу ерда ёқимсиз манзара кашф этиб, ғамон сақланиб турибди. Бу ердаги арчалар «Кизил китоб»га киритилган.
Зомин тоғларининг Супа деган энг баланд жойидаги Ғуралаш номли ҳудудда хидли арчалар макони бор. Арчалар бу ерда ниҳоятда қалин ўсади. Директорнинг айтишича, бу арчалар 500-600 ёшга кирган. Арча экилмайди, балки донидан кўпаяди. Шамол таъсирида тўкилган арча дони ўзига маъқул жойида кўкаради. Масалан, арчанинг тагига тушган дони кўкармайди. Арча дони қирқ йилда кўчат ҳолига келар экан. Ривоятларда айтилишча, арча минг ёшгача умр кўрар экан. Агар минга кирса, бир кечада ўз-ўзидан ёниб кулга айланаркан.
Анзур пиёз, зира, кийик ўти ҳам «Қизил китоб» га киритилган. Бу доривор ўсимликлар шундоққина кемпинг ва коттеж уйлари атрофида ўсиб ётибди. Дам олишга келганлар зирага қирон келтиришаяпти. Уни қайчи билан юқори қисмидан қирқиб олиш ўрнига уни таг-томири билан суғуриб олишмоқда.
Бир галл пансионат хизматчилари оромгохдан чиқиб кетаётган машинани тўхтатишда. Машина багажи томири билан суғуриб олинган зирага тўла эди. Машина эгаси қорни катта, юзлари қип-қизил одам, пансионат ходимларининг бунчалик хуноб бўлаётганларига сира тушуна олмасди. Тоғларни коплаб ётган беҳисоб зира ўсимликларини худонинг узи яратиб куйибди. Манави одамларнинг эса худи жин чалгандек бақириб-чақириб ётгани нимаси.
Бақалоққа томири билан суғуриб олинган зира қайта кўкармаслигини тушунтириш қийин. Афсуски, бу ерга келувчиларнинг 50 фоизи ҳордиқ чиқариш учун эмас, балки маишат килиш, ўсимликлар дунёсини ғорат қилиш учун келишади. Уларга қарши курашиш эса доимо осон бшлавермайди.
Тоғда лола баргига ўхшаган мандал деган ўсимлик ўсади. Уни аввал қайнатиб, кейин укропдек майдалаб тўғраб, сариғёкка қовуриб танаввул қилинса, ички аъзоларга чинакам даъводир. Айниқса, ошқозон дардидан қийналаётганлар бундан шифо топиши шубҳасиз.
Сукунат қаърига чўмган тоғлар, мовийлиги, улуғворлигича қолаверади. Унинг қошида умр дегани бир фурсат ичида ниҳоясига етади. Токи инсон шу заминда яшар экан, табиат гўзаллиги ва бойлигини авайлаб-асраш унинг муқаддас бурчи бўлиб келган. Бурчга хиёнат эса, хойинликдир.