Чингиз Айтматовга мажознома
***
1990, 2010 йиллардаги қирғинларда халок бўлган минглаб
миллатдошларим ва жияним Темур-Малик Жўраев хотирасига.
***
1990 йил:
Гина қилсам шу қасида бахона,
Тутинг маъзур, эй адиби замона.
***
Ўқувдим икки-уч асарингизни,
Муаллим, Оқ кема, Гулсарингизни.
Чиқур ҳар биридин якто хулоса –
Ҳисоли сара қирғиз шахси роса.
Буюк зотдурки ул юраги азим,
Букулиб қилгудек ҳар киши таъзим.
Бу экан аслида сиздаги армон,
Эруркан кавмингиз тош асри хамон.
Ки бундай бешафқат, бундай беаёв,
Тарихда бизни қирмаган эди ёв!
***
Тараддуд хуфия кўрилган экан,
Қулай фурсат кутиб турилан экан.
Қиронни бошлади миршабларингиз,
Қутирди бадудум масҳабларингиз.
Ўш, Ўзган ўзбегим қониға ботти,
Элингиз одамий афтин йўқотти.
Юрушиб уйма-ўй одам сўюшди,
Тарожлар айлашуб, ўтлар қўюшди.
Этушди вахшиёна турлиғ афъол,
Мурувват топмади ҳаттоки атфол.
Кўчаларда ётурди ҳарён ўлик,
Ярадор бўлса қим, қолмади тирик.
Жасадларнин кўпи йитилди ниҳон,
Талофот қўламин билмади жаҳон.
***
Йиғишди Фрунзеда вожгун намойиш,
Юлушди сочларин ғайри асойиш.
Бўлуб жанубда ўзбек аҳли гавжум,
Қилур эмишки қирғизларға хужум.
Бу найранг эрди бир, аслинда, қўпол,
На бўлса, туюлиб турарди яққол:
Қилинди қўнғироқ Тошканға бешак,
“Кекакмас асло сиздин бизга кўмак.
Анёндур, асли, марказ берди буйруқ;
Аралашмай ўтур тек, этма чуруқ.
***
Ғазабнок жумла ўзбек олди тахлит,
Муёндош Андижон қўзғолди яхлит.
Бетонлар била лек тўсулди йўллар,
Қўйилди жангға шай ҳарён қуроллар.
Туман омончи элни қилди дўппос,
Тутулиб кўп фаол, этилди дапрос.
***
Этарди хунреза лек Ўшда давом:
Қилур Тетчерға Масков иззат-икром.
Масалиев “Бас этиш” гарчи дерди,
“Тегишма русға” деб кўрсатма берди.
Ки барча топшириқ этилди ижро,
Эътибор бермади ховару туғро.
Етуб келғун қадар баталйўн аста,
Ўн уч юз жон халок бўлди шикаста.
Кичик бир арзимас бу мисли низо,
Пировард олмади ҳеч кимса жазо.
***
Келуб сиз лек ҳафа бўлдингиз асру,
Самимий қилдингиз тавба-тазарру.
Аламға бермадингиз гарчи барҳам,
Бироз бўлдингиз илло дилга малҳам.
***
2008 йил:
Бу ёруғ дунядин ўтган кунингиз,
Ўкундик биз ҳам, азиз оға Чингиз.
Навоий қаби тушмай тилимиздин,
Абад олдингиз ўрин дилимиздин.
Этардим сизни мен Гриффитга қиёс,
Гумон йўқдур, адибсиз гети миқёс.
Юлуб кетди беаёв сизни рихлат,
Бу ходис ман учун ҳам эрди кулфат.
***
2010 йил:
Оти Темур-Малик, ўн етти ёшлиғ,
Жияним бор эди хушодаб Ўшлиғ.
Ул уйин олдиға турғонди чиқиб,
Бенўмир тўхтади қаршида бир жип.
Ичиндин кишилар ниқобда ҳабаш,
Жиянимға бехос титратди қалаш!
Япишди жияним деворға беун –
Сиз ўтган айни рўз – ўнинчи июн!
Шу ондин хунреза бошланди яна,
Қўшалоқ ушбу менға бўлди сана.
***
Миниб қирғиз тўдалар зирҳий улов,
Жалолободу Ўшға қўйди олов.
Элимни қирди чунон сабу аймоқ,
Ўйин эркан бурунги ялпи сўймоқ.
Ўтинди зор нажот афтода минглаб,
Ўтурмади Ги Мун ҳам муни тинглаб.
Жаҳон аҳлин нигоҳи ЖАРда эрди,
Тағин ажабки футбўл парда эрди.
Вахоланки, бурунги ҳам қиёмат,
Бўлувди ҳудди чоғи чемпионат.
Тасодифму, режаму бу бефосид,
На бўлса-да муни дерлар геноцид.
***
Ики юз минг водий олди қочоқни,
Тиюлғунча фели қирғиз қачўқни.
Буюрди чоғи Масков яна шу кез,
Қочоқлар қайтарилди ортиға тез.
Вазиятда бу янглиғ шарт иш учун,
Гуруҳ тузулди миллий тафтиш учун.
Гуруҳға кирди ким қирғиз насаби,
Азиза чиқди дош бермай асаби.
Хулосани пировард айри мантиқ,
Ақун исимли баён қилди тантиқ.
Чиқарганмиш урушни ўзбек аҳли,
Ва қирғизнинг чиқибди пича жаҳли.
Шу сабаб минглаб ўзбекни сўюбди,
Талон-тарож этуб, қорни тўюбди.
Муҳуми ғоят ул топибди юпанч
Этуб Ўшда Навоий рамзин аянч!
Ҳам адувси бўлибдур асру ёвуз,
Суруд айлаб аламни бону Юлдуз.
Нетонг, яна қизиқ, чиқибди экан
Жабридийда бўлиб эже Тулекан!
***
Қизингиз ҳам Ширин юрди шу чоқда,
Тутиб миқрафўнин Ўшда, Сузоқда.
Деди: “Миллатчилик бу яҳши эмас”,
Анга қай зот; “тасанно, балли” демас?
Анин ройи, қўринг, начоғли нофиз,
Жамолидин бедил шоиру ҳофиз.
***
Чекардингиз бу он лек сиз надомат,
Мелисларға тўкардингиз маломат.
Берардингиз тағин бизға тасалли,
Тағин, балки, тушунмасдик ақалли.
Яратган, холбуки, сиз аксар асар,
Эруркан фитна хуружға саросар.
Ҳамиша бир усул, ҳамиша бир йўл;
Шикор, ўлим, қасос ва фожеа мўл.
Ўш-Ўзган чоғида дебман, шу кездин,
Аримас ҳеч иноқлиқ мавзу сиздин.
Қулатиб қоялар лек хормадингиз,
Ажалруҳ кундангизни ёрмадингиз.
Қўруб фол Сергийикка рума пархон,
Элингизға таъсир қиларди пинҳон.
Ки авомға берибсиз онгдин айру,
Кенг уқуқ “ўлдирайму, қолдирайму?”
Элингизға чунон юқди шовин ўлат,
Ўкирмоқда дебон: “Ман олий элат!”
Ман эсам энди қандоқ ҳам жиянни,
Ҳам умумий унутай фожеямни?
Оти Темур-Малик, ўн етти ёшлиғ,
Жияним бор эди хушодаб Ўшлиғ.
Япишди жияним деворға беун –
Сиз ўтган айни рўз – ўнинчи июн!
Ҳижилим лек – даҳо сиз каби буюқ,
Беҳузурмасмукин қалбимда куюк?
Равоний билса-да не “катта ўйин”,
Билиш атқаручин шахтини қийин.
***
АНДИЖОН
1990 – 2010
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
Луғат:
*… Адув – душман;
*… Анин ройи – унинг фикри;
*… Атфол – гўдаклар;
*… Атқаручин – ижрочи (қирғизча);
*… Афтода – ҳимоясиз одам;
*… Афъол – қилиқлар;
*… Бефосид – бехато;
*… Вожгун – тескари;
*… Гети – дунё;
*… Жип – автомобил русуми;
*… Йитилди – йўқ қилинди;
*… Риҳлат – ўлим;
*… Рума – лўли аёл (циғанқа);
*… Саросар – бошдан аёқ;
*… Суруд – куй, қўшиқ;
*… Таҳлит – кўриниш;
*… Уқуқ – ҳуқуқ (қирғизча);
*… Ховару туғро – шарқ ва ғарб;
*… Шайёд – айёр;
*… Шахт – жон-жахд билан харакат;
*… Шикаста – бечора;
*… Эже – опа (қирғизча);
*… Ўлат – эпидемик касалик, вабо;
*… Қалаш – Калашников автомати (оддий сўзлашувда);
*… Қачўқ – тош кўтариб гавда чиқарган (оддий сўзлашувда);
*… Ҳисоли сара – фазилатлари яҳши одам.
– – – – – – –
Изоҳлар:
*… Мазкур маснавийнинг, 1-чи қисми 1990 йили бармоқ вазнида, Чингиз Айтматовнинг ҳаётлигида ёзилган. 2010 йили маснавий аруз вазнида қайта ишланди ва давоми ёзилди. Авзон – ҳажаз баҳри, рукнлар – мафоийлун, мафоийлун, фаулун.
*… Азиза – қирғиз ҳуқуқ фаоласи Азиза Абдирусулова, баъзи ташкилий масалаларга норозилик билдириб, қирғинни текшириш учун тузилган Миллий Қомиссиядан чиққан;
*… Ақун – Қирғизистон омбудсмани Турсунбай Акун;
*… Бону Юлдуз – ўзбек эстрада хонандаси Юлдуз Ўсмонова;
*… Гриффит – Жек Лондоннинг фамилияси;
*… Катта ўйин – катта давлатларнинг сиёсий қирдикорлари.
*… Марказ – совет хукуматининг қўчма атамаси;
*… Масалиев – 1990 йил пайти Қирғизстоннинг коммунист раҳбари;
*… Мелисларға тўкардингиз маломат – бу ўринда Чингиз Айтматов 1990 йили телевизорда қавмини “ҳўжа кўрсинга” сўкиб ташлаганлиги асосида, Мелис Мирзакматов (Ўш хокими) каби, янги қирғин ижрочиларини яна сўкиб ташлаши мукин эди дейилмоқда;
*… Ики юз минг водий олди қочоқни – қинғин кунлари Ўзбекистон 200 мингдан зиёд одамни қабул қилганлиги ҳақида;
*… Темур-Малик Жўраев (муаллифнинг яқин қаридошларидан) 10 июн куни кечаси соат 11-ларда, Қурмонжон-додхоҳ кўчасида, ўз уйининг олдида, отиб ўлдирилган. Темур-Малик 2010 йилги хунрезликнинг БИРИНЧИ қурбони. Чингиз Айтматов ҳам 2008 йили 10 июн куни вафот этган.
*… Тетчер – Буюк Британия бош вазири Маргарет Тетчер;
*… Тулекан – қирғиз ҳуқуқ фаоласи Тулекан Исмоилова, гўё унга таазйиқ қилишгандек, намоишкорона хорижга қочди. Уч ойдан кейин Қирғизистонга қайтиб келди ва фаолиятини давом этди;
*… Фрунзе – Бишкекнинг совет давридаги номи;
*… Шовин – шовинизмни келиб чиқарган французнинг исми;
*… Этуб Ўшда Навоий рамзин аянч – Навоийнинг хайкали Ўшда дабдала қилинганлиги ҳақида;
*… Қулатиб қоялар… деб бошланган байт ва кейинги икки байтда, Чингиз Айтматовнинг “Кунда” (Плаха), “Тоғлар қулаганда” (Когда падают горы) романлари ва “Ўлдирайму, қолдирайму” (Убить, не убить) қиссаси каби асарларига фикр билдирилган.
***
Андижон
10 12 2010