Абулқосим МАМАРАСУЛОВ
– Уйинг куйсин, уруш! Отинг ўчсин, уруш! Қанотимни қайирдинг-ку! Султонимдан айирдинг-ку! Вой болам-м! Бола-а-м! Сен ўлганча мен ўлсам бўлмасмиди, болам! Мухтор икки кўча ошса ҳамки бу нидоли, қайғули, нафратли овоз ҳалигача қулоғи остида эшитиляпти. Гўё учқур ўқдай юрагига санчилияпти. Менинг ўғлим ўлиб кетди, қишлоқнинг ҳамма катта-кичиклари урушда, сен бу ерда нима қилиб юрибсан, дея таъна қилаётгандай. Гўё ҳамма ўзига тикилаётгандай. Бир бирини ниқтаб, Мухторни кўрсатаётгандай. Балки ўзига шундай туюлгандир. Балки бошқа сабаб…
Мухтор Маматқул билан бирга кўнгиллилар сафида жўнамоқчи эди. Берга тайёрланишганди, кейин… Мухтор қолди. Маматқул, мана, ҳалок бўлипти. Ҳар кимнинг кўзидан, овозидан ваҳимага тушиб, қишлоқда бош кўтариб юрганча, Маматқулдай ўлиб кетгани яхши эди.Мухтор хаёлан ўзини сўкарди, аммо ҳозир ўз ўйларига ҳисоб бермасди.
Бутун вужудини аламзадалик, уни маҳкам ушлаб турадиган доимий ваҳима эгаллаб олганди. Мухтор урушга бормади. Маматқул билан йўлга чиқмоқчи бўлганда ҳам бор-йўғи тенгдошларидан айрилиб қолмаслик учун ариза берганди. Кейин орадан кўп гаплар ўтди. Нима бўлганди ўзи? Нима бўлган эди-я? Эҳ-ҳа, тарихи узоқ! Бунинг ўзи катта ҳикояю.
Мухтор Ойсулувни яхши кўрарди. Бир-икки марта Ойсулувнинг ўзига дил розини очмоқчи бўлди, аммо яқин борди дегунча, тили тутилади. Қалтирайверади. Тезроқ қочиб қутулгиси келади. Четроққа ўтса яна ўзини ўзи койийди. Энди қайтиб дуч келса, албатта гапиришни кўнглига тугади. Ойсулув билан бир бригадада ишлашади. Бирга ишга чиқиб, бирга уйга қайтишади.
Йўлда бир қараб қўйса бўлди, кун бўйи ширин орзулар оғушида юради. Ойсулув! Сулув бўлганда ҳам унча-мунча эмас. Гўё ойдек нур сочади. Ота-онаси зап исм топиб қўйишган. Қани энди, орзулари амалга ошсаю… Мухторга бошқа ҳеч нарса керак эмас… Қайси куни туш кўрибди. Тўй бўлаётганмиш. Келин ҳовлиларига кираётган жойда ташкиллаштирилган икки гулханни айланаётган эмиш.
Мухторнинг отасига, онасига, амма-тоғаларига… салом солаётганмиш. Яхшилаб қараса, келин – Ойсулув! Мухторнинг ўзи эса четроқда куёвнавкарлар орасида савлат тўкиб турибди. Бошда дўппи, устида беқасам тўн, лабида табассум. Катталар: Мухтор билан Ойсулув узукка кўз қўйгандай бир-бирига мос, умрлари узоқ бўлсин, қўша қаришсин, деб дуо қилишяпти.
Дўстлари Мухторни табриклашияпти. Шу пайт қаёқдандир пайдо бўлиб қолган Маматқул Мухторнинг елкасига осилганча: “Мен бахтли бўлолмадим, дўстим, сен бахтли бўл! Мен етолмаган бахтга сен етдинг!” дея юм-юм йиғлаётганмиш. Кейин келин – Ойсулув бошини кўтариб, бошидаги ёпинчиғини олиб ташлади-да, уларга ўгирилди. Доим чақнаб турадиган кўзларини ғам эгаллаган.
Ғам ҳам эмас, қандайдир, нафратми-ей. Бу нафрат кимга аталган?.. Кўзлари бир тўқнаш келдию, одатдагидай, Мухторнинг бутун вужуди, оёқларигача қалтираб, кўзларини олиб қочди. Ойсулув улар томонга келаверди. Кейин… Мухтор … уйғониб кетди. Ўшандан бери… калласи гаранг. Маматқул билан Мухтор бирга ўсишган, мактабда бирга ўқишган. Баъзан йигитлар йиғилганда қизлар ҳақида гап кетади.
Ҳамма Маматқул билан Ойсулувнинг муносабатларидан хабардор. Гап сўрашади. Мухторнинг дами ичига тушиб, кузатади. Шунда Маматқул ҳаяжонланиб, тўлиб-тошиб, Ойсулувни мақтайди. Мухторнинг дами баттар ичига тушади. Қани энди, қандайдир куч пайдо бўлсаю, Ойсулув Маматқулдан юз ўгириб, Мухторни деса… Баъзан Мухтор ўз ожизлигидан нафратланиб кетади.
Бораману, дардларимни тўкиб соламан, деб қасд қилади. Маматқул эса Ойсулув жуда яхши қизлигини, минг шўх, ўйинқароқ бўлмасин, биронта йигитни яқинига йўлатмаслигини, ҳатто Маматқул ҳам ёнида чўчиб, ҳисларини жиловлаб туришини айтади. “Худди сеҳргарга ўхшайди”, дейди Маматқул. Айнан шу гаплари Мухторнинг дилига ҳам мос тушади: “Ойсулув – сеҳргар!”
Тўғри, Мухтор Ойсулувни Маматқулдан тортиб олиб қўймаслик кераклигини, ҳатто тортиб ола олмаслигини ҳам билади, лекин… Ахир Мухтор ҳам қачонлардан бери Ойсулув деб ёнади. Қачонлардан бери дарди ичида. У пайтлари Маматқул таралла-бедод қилиб юрарди. Иккисининг яқинлашуви шу баҳорда бошланди. Бу томондан қараганда Мухторнинг бахт қушини Маматқул ўғирлаган бўлиб чиқади.
Ёз келди. Уруш бошланди. Биринчи кунларданоқ қишлоқнинг бир қанча йигитлари қатори Мухтор билан Маматқул ҳам кўнгиллилардан бўлиб, ариза беришди. Эртага жўнаймиз, деган оқшом уйидан кузатувчилар аримадию. Ярим кечага яқин одамлардан қўли бўшаб, чарчаб, энди ухлайман деганда юрагини аллақандай норозилик кемираётганини англаб қолди. Аввал келди-кетди билан бўлиб, унча эътибор бермаган экан.
Норозилик аломатини Мухтор яхши биларди. – Ойсулувни кўргиси келаётганди. Эл қатори урушга кетяпти. Энди Ойсулувга боради. Бор дардини, бир йилдан бери унинг ишқида куйиб юрганини айтади, Неча марта дил рози ичида қолиб кетганини, кечаю-кундуз фақат Ойсулув дея яшаётганини, айтади, юрагини тўкиб солади. Энди урушга кетаётганини, ўлиб кетса майли, агар эсон-омон қайтса, албатта Ойсулувга уйланишини, жангга ҳам Ойсулув номи билан киришини айтади.
Айтмай кетиши мумкин эмас. Мабодо жанг майдонида қурбон бўлса, ўзи учун ўлганини билиб йиғласин. Мухтор бир дақиқа ўзига аза тутиб йиғлаётган Ойсулувни тасаввур қилди. Сочлари ёйилган, бетлари тирналган. Олдида Мухторнинг ўлиги ётибди. Кўкраги қип-қизил қон. Ўқ кўкрагига теккан экан. Ойсулув ҳолсизланиб, юзини Мухторнинг жароҳатига қўйди.
Кимдир келиб, Ойсулувни турғизди. Кўз ёшларидан Мухторнинг кўксида қотиб қолган қонлар эриб, Ойсулувнинг бетига ёпишган, сочларигача қип-қизил қон. Кейин кўзларидан ҳам ёш ўрнига қон оқа бошлади… Қирқ йил қирғин бўлса, ажали етган ўлади. Урушга эл қатори боради. Ўзи ариза бермаганда ҳам бари бир олиб кетишарди. Бундан ташқари ҳамма тенгдошлари борамиз, деб туришганда Мухтор четлаб қололмасди.
Ё ўлар, ё қолар, ким билади, ҳали қаҳрамон бўлиб қайтадими? Кўкраги тўла орден-медаллар бўлса. Бутун қишлоқ аҳли кўчага чиқиб, уни кутиб олса. Душманни енгган мана шу йигит, деб олқишласа… Мухтор хурсанд, ҳаммага қўл силкиб, кўча бўйлаб шахдам одимласа. Кейин Ойсулув… ҳовлиларидан югуриб чиқиб: “Мухтор ака!”, деб ўзини унинг бағрига отса.
Қувончдан юм-юм йиғласа. Мухтор ҳам қизни қаттиқ қучиб, елкаларини, сочларини силаса. Ойсулув йиғлаб бўлгандан сўнг: “Мен сизни жуда интизорлик билан кутдим”, деса эркаланиб. Ҳазиллашиб, Мухторнинг юзига шапатиласа: “Иккинчи бундай қилманг. Одамни қаттиқ соғинтириш яхши эмас!”, деса. Кейин ўз қилиғидан ўзи уялиб, юзини Мухторнинг елкасига яширса.
Энди Мухтор уялмайди. Қалтирамайди. Кўзларини олиб қочмайди. Севган қизига соғинч билан тикилиб тураверади. “Ўҳ-ҳў, орденларингиз бунча кўп!?”, деса Ойсулув. “Ҳаммасини сен учун олганман. Доим сени деб урушга кирдим. Сени деб эсон-омон қайтиб кетяпман. Энди бир умр бирга бахтли бўламиз. Ҳечам ажрамаймиз, хўпми, Ойсулув?”
Ойсулув қувончдан чарақлаган кўзларини юмиб, бош ирғайди. Иккисининг бир бирига бўлган муҳаббатини, меҳрини кўриб, қишлоқ аҳли кўзига ёш олади. “Барлосдан чиққан қаҳрамонга шон-шарафлар бўлсин!” деб қўлларига кўтариб, осмонга отишади, олқишлашади. Шу ернинг ўзида Ойсулувга келинлик либосини кийгизишади. Келин-куёв ўртада Мухторларнинг уйига йўл олишади. Қизлар ёр-ёр айтишади…
… Мухтор ўз ўйларидан ширин энтикиб, Ойсулувнинг уйи орқасида тўхтади. Бояги шашти бўйича тўғри уйга кириб бормоқчи, агар ота-онаси билан ўтирган бўлса: “Мен эртага урушга кетяпман, илтимос, Ойсулувда икки оғиз гапим бор”, дея изн сўрамоқчи эди. Аммо уй тўғрисига келганда… яна қалтирай бошлади. Қайтиб кетмоқчиям бўлди, аммо бу фикридан ғижинди.
Нимани ўйлаяпти ўзи? Ё ҳозир гаплашади ё ҳеч қачон! Ахир эртага жўнаяпти… Шуларни ўйлардию, ҳовлига тўғри кириб боролмаслигини ҳам яхши биларди. Лекин қайтиб ҳам кетолмасди. Қандайдир натижа бўлиши керак. Мухтор айланма йўллар билан томорқа тарафга ўтди. Ойсулувларнинг катта боғи бор. Ҳеч бўлмаса ўша томондан келиб, ҳовлига бир назар ташлашни истарди.
Ким билсин, балки ўзи чиқиб қолар… Боққа тушмоқчи бўлаётган Мухторнинг қулоғига аллақаёқдан йиғи овози чалинди. Аввалига бутун фикри-зикри ҳовлида бўлиб, эътибор бермади. Кейин овозни танидию, донг қотиб қолди. Ойсулув йиғлаётганди. Уни кимдир овутияпти. Улар боғнинг нариги бурчагида. Мухтор овутаётган Маматқуллигини билдию, мажолсизланиб, ўтириб қолди.
Аъзойи-бадани титраб кетди. Хўрлиги келиб, кўзларига ёш қалқди… Шу экан-да!… Мухтор нималарни ўйлаб юрипти. Шунча ширин хаёлларни суриб келди. Дардини айтмоқчи бўлипти! Мухторнинг дардисиз, ўзиники ўзига етиб ортар экан. Ана, Маматқулнинг пинжига кириб олган. Тўйиб-тўйиб қарайверсин. Яна нима истайди? Яна Мухторга нима керак? Ажаб бўлди, хўб бўлди!
Урушда битта ўққа дуч келса, ўлади-кетади. Тамом!! Мухтор орқаси билан тисарилганча, кўча бўйлаб анча юрди. Маматқул билан Ойсулувдан кўзларини узолмасди. Улар ўзлари билан овора, Мухторнинг келганини ҳам, кетганини ҳам пайқашмади. Мухтор эса узоқлашгандан кейин ўгирилиб, уйига югурди.
Нимага бундай қилияпти, ўзи яхши англамас, аммо вужуди уни шунга ундар, юрагидан нимадир тўлиб-тошиб келар, югурмаса отилиб чиқиб кетадигандай эди. Хонасига кириб, ўзини ёстиққа ташлади ҳамки, у нарса отилиб чиқди. Бу – йиғи эди! Аламли, зардобли, хўрланган, топталган, жавобсиз қолган муҳаббат изтироби эди. Йиғи вужудининг ички қатламларидан тўлиб-тошиб келар, уларни тўхтатиш асло мумкин эмасди.
Тўхтатишга ҳаракат ҳам қилмас, ўксиб-ўксиб йиғларди. Чунки энг сўнгги умиди чилпарчин бўлган эди. Ариза бергандан буён “охирги куни бораман, гаплашиб оламан”, дея ўзини овутиб юрарди. Энди ана шу овунчоқ ҳам йўқ. Шовқинни эшитиб, ота-онаси кириб келишди. Онаси дарров қўшилиб йиғлашга тушди. Мухтор йиғи аралаш: “Эҳ, Ойсулув!” деб юборди.
Бунга ўзи эътибор бермади, чунки эрта-индин ўлиб кетадиган одам, энди нима фарқи бор. Онаси эътибор бермади, чунки ўз дарди ўзига етиб ортарди. Аммо отаси Мухтор нимага йиғлаётганини билиб қолди. Отаси Мухторга разм солиб юрар, ўзгарганини, одамови бўлиб қолганини, қандайдир қизнинг дардида ўртанаётганини сезарди. Эрталаб йигитлар тўрваларини кўтариб, фронтга жўнаш учун станцияга боришди.
Жўнатилаётганлар сафида Мухторнинг номи чиқмади. Ҳайрон бўлиб, командирдан нега қолдиришаётганини сўраганда: “Бор, бор, ишингни қил, навбатинг келса, сени ўзимиз чақирамиз”, дея уни ҳайдаб юборди. Бу ерда қандайдир сир яширингандай. Қанақа сир бўлиши мумкин? Ё отасининг ишимикан? Отасининг қўлидан келади. Танишлари кўп.
Пулиям кўп. Наҳотки қолиб кетишида отасининг қўли бор? Шошма! Оқшом, худди бир сирни биладигандай, ғалати кулимсирамаётганмиди? Ўшанда менинг устимдан куляпти, деб эътибор қилмаганди. Эрталаб ҳам фақат уйдан хайрлашиб, “менинг ишим бор”, деб кетиб қолди. Бошқа ҳамма ота-оналар ўғилларининг орқасидан юрган эди… Нега бунақа қилди?
Нега тенгдошларидан ажратиб қолдирди? Ойсулувни кўриб, ҳар куни бир ўлгандан урушда биратўла ўлиб кетгани яхши эмасми? Ҳамма дўстлари кетди. Маматқул ҳам кетди… Ойсулув қолди. Мухтор қолди… Йўқ, йўқ. Бундай ўйлашнинг ўзи разиллик. Ойсулув ҳеч қачон Мухторни демайди. Бунга ишончи комил. Бунинг устига, Маматқуллар у ёққа бориб, қон кечишсаю, Мухтор бу ерда кўча кезадими?
Ҳар ерда ўз тенгинг билан бўлганинг маъқул экан. Бир ўзи ажралиб қолиб, жуда ноўнғай бўляпти. Худди тенгдошлари олдида айбдордай. Мухторни қолдиришганда улар ҳам ажабланиб, ғалати-ғалати қарашди. Ҳа-а, ҳаммаси отасининг иши. Боласининг раҳмини еган-да! Фронтга борса, ўлиб кетиши мумкин, ҳар на кўз олдимда юра турсин, деган. Отаси жуда ичидан пишган одам.
Мухторнинг қолишини ҳатто онасига айтмаган. Майли, эл-юрт кўз ўнгида бирга бориб, йиғлаб келаверсин, деган. Шубҳага ўрин қолмасин, деган… Шу қилганига отасига бир кўрсатиб қўйсин. Олиб қолганларига пушаймон есин… Уйга келса, отаси йўқ. Отаси салобатли. Шу сабаблими, ёки отаси бўлгани учун ҳамми, Мухтор отасидан ҳайиқади.
Балки бугун ҳам учрашганда салобати босиб, айтмоқчи бўлаётган гапини айтолмас… Ҳозир бу тўғрида ўйламасди. Юз берган ноҳақликка чидолмай, ҳақни талаб қилмоқ истаги билан ёнарди. Отасининг ишхонасига жўнади. Туш бўлиб қолган, одамлар ишдан қайтаётганди. Йўлда шошиб кетаркан, уйига қайтаётган Ойсулувга дуч келди. Бир зум довдираб тўхтади.
Узоқданоқ сезди, қизнинг кўзлари сўник… Ҳақиқатни юзага чиқариш керак. Отасини тезроқ топади. Мухтор шашт билан олдга йўналди. Ойсулувга салом тарзида бошини бир силкиб ўтиб кетди. Ойсулув хаёл суриб келаётган экан, Мухторни кўриб, кўзларида бир дунё саволлар билан қадамини секинлатди. Мухтор баттар азобланди. Энди ҳамма унга шундай кўз билан қарайверади.
Энди Мухтор кўчага чиқолмайди. Отаси ишхонасида ҳам йўқ экан. Яхшиям йўқ экан. Энди анча шаштидан тушиб қолди. Ҳатто отасининг йўқлигига хурсанд бўлди. Бари бир чидаш қийин эди. Кечқурун отаси уйга қайтганда Мухтор ўз хонасига кириб кетди. Овқатга чақиришганда хўмрайиб, бошини солинтириб олди. Онасининг кўзлари аланг-жаланг. Югуриб елиб хизмат қиляпти.
Кутилмаган бахтдан – ўғли ёнида қолганидан гангиб турибди… Ҳа, йигит?! Бунча?! Қовоғингдан қор ёғади? Мухторнинг жон-пони чиқиб кетди. Ҳозир бор тўплаб юрганини айтса бўлади, лекин қаршисида ўтирган одам – отаси. Отасининг салобати уни босарди. Шу сабабли бошини баттар солинтириб, сас чиқармади. Нима бўлди? – сўради отаси кулимсираб.
Кулимсираш мазах аралаш эди. Ана шу нарса Мухторнинг портлашига сабаб бўлди:
– Нимага мени олиб қолдингиз?
– Ким айтди сенга, мени олиб қолди деб?
– Ўзим билдим.
– Ўзинг билдинг?… Унда ҳақиқатан йигит бўлиб қолибсан.
Отасининг бўлиб-бўлиб, салмоқлаб айтган гапи Мухторнинг шусиз ҳам тўлиб турган сабр косасини тошириб юборди: – Йигит бўлганманми, йўқми, нима ишингиз бор? Ҳамма тенгдошларим кетди. Энди мен қишлоқда қандай бош кўтариб юраман? Отанинг дами ичига тушди. Ўртага она қўшилди: – Ҳай, болам, нима деяпсан? Отага шунақа гап қайтарадими?
Мухторнинг юраги эзилиб кетди. Агар яна бир-икки аччиқ-чучук гап қиладиган бўлса, онаси йиғлаб юборади. – Ор қиляптиларми? – хезланди отаси. – Майли, унда кетаверинг. Йўлингиз очиқ. Марҳамат!! Ким ушлаб турибди сени бу ерда, ахмоқ?! Ўша тенгдошларингга қўшилиб кетавермадингми? Нега қайтиб келдинг? Шунақаям орчил экансан?! Кет! Бор, ҳозир кет. Бир минут ҳам ушлаб турмайман!
Мухторга алам қилди. Кетолмаслигини билади-да, шунинг учун аччиқ гапини тўхтатмайди. – Ҳеч бўлмаса,.. онангни ўйласанг бўларди. Ариза берганингдан бу ёғи сочлари оқариб кетди бечоранинг. Рост. Ҳеч эсига келмапти. Ойсулувни ўйлапти, Маматқулни ўйлапти.. – Урушни ўйинчоқ деб ўйлаяпсан, шекилли. У ерда нималар бўлишини сен билсанг экан… Бош кўтариш мумкин эмас.
Ўқлар ғиз-ғиз учади. Бу, мен финлар урушида бўлгандаги гап. Ҳозиргисини у уруш билан солиштириб ҳам бўлмайди. Ўрта Осиёдан борганлар ҳозир атакада текис қирилиб кетияпти. Ота-онангни давлатида юрганинг жонингга тегдими, нонкўр! Худди курортдан қолиб кетгандай, жанжал қиласан!? Ўша тенгдошларинг эрта-индин ариза берганига минг пушаймон ейди.
Йиғлайди ҳали. Худо билади, биринчи жангдан омон чиқадими,.. Ҳозирча мен эсон-омонманми, қўлимдан келибдими, олиб қолдим. Шунисига шукр. Шошмай тур, ҳали сенга ҳам навбат етади. Ўшанда қайтаришга кучим етмай қолади. Буниси ҳазилакам уруш бўлаётгани йўқ. Ҳозирча менинг ўқ еб келганим иккимизга етади. Билдингми? Ма, кўриб қўй, ўқ ейиш қанақа бўларкан!
– Отаси ўз кўйлаги ёқасидан тортиб, белигача йиртиб юборди. Отасининг елкасида катта жароҳат изи бор эди. Мухтор кўзларини олиб қочди . – Кучинг ичингга сиғмай бораётган бўлса, мана, онанг бор, биргалашиб, уйлантириб қўямиз. – Отаси кулимсиради. – Ҳў, ана, қўшнимизнинг қизи бор-ку, онаси, яхшигина бўлиб етилибдими?- Қайси? Қайси қиз? – онаси жонсаракланди.
– Бор-ку, ана, отаси чайналган бўлиб, Мухторга қаради, сирдош жўралардай ишшайиб, кўз қисди. – Ўзиям ўғлинг ўшани деб қачонлардан бери ичини еб юрибди. Мухторнинг бутун вужудига роҳатбахш ҳарорат югурди. Тўғриси, уялиб кетди. Отаси билармикан? – Ойсулувми-ей исми? Мухторнинг юзи оқарди, қизарди. Кўзларини қаерга яширишни, қўлларини қаерга қўйишни билмай қолди.
Ойсулувни тасаввур қилди. Ана, иккиси ёнма-ён кетишяпти. У келинлик либосида. Қизлар ёр-ёр айтишяпти. – Бўладими ўшани олиб берсак? Ишқилиб, ҳеч кимдан кам жойимиз йўқ. Қишлоқда обрўйимиз ёмон эмас. Кимнинг эшигига борсак, қуруқ қайтармайди. Балким, икковларинг бир-бирларингни яхши кўрарсизлар, а? Мухтор хижолатга ботди. Отаси ҳаммасини билади.
Мухтор яхши кўради-я, аммо Ойсулув-чи? У Маматқулни хушлайди. Лекин отасининг қўлидан кўп иш келади. Олиб бераман деса, олиб беради ҳам. – Ойсулувни олиб берамиз, юравер кейин, билганингни қилиб-иб… Аммо олдин бир ишни ҳал қилиш шарт. Уруш жуда қаттиқ бўлияпти. Ҳали менинг қўлимдан ҳам ҳеч нарса келмай қолиши мумкин. Шунинг учун ҳозирдан чорасини кўриб қўйишимиз керак.
Мен бугун сўраган одамларга: “Ўғлимиз касал экан, шунинг учун қайтариб юборишибди”, дедим. Энди ким сўраса, шундай деяверинглар. Эртадан бошлаб, сен Мухтор, ҳеч ёққа чиқмай ётавер. Тушундингми? Бу ёғини мен гаплашганман. Бир таниш врач бор. Тўғрилаш мумкин деган. Биз у билан келишдик. Энди сен бир ҳафта уйда ётасан. Бир сонингни боғлаб ташлаймиз.
Биров сезмасин, ким сўраса, “шишиб кетган”. Тушундингларми? Қорасон бўлибди, деймизми, ишқилиб, бир баҳона топамиз. Ҳозир замон ёмон! .. Ана, у ёғи тўғри бўлса, кейин бу ёғини тезлаштирамиз. Касалхонадан сенга “ярамайди” деган ҳужжат олсак, кейин биз онанг билан Ойсулувникига дастурхон кўтариб борамиз. Отаси эътирозга ўрин қолдирмайдиган оҳангда гапирди.
Мухторга бу сўзларнинг асл маъноси аста-секин бориб етди. Демак, урушдан қолади. Ҳаммаси қонуний бўлади. Кейин Ойсулувни олиб беришади. … Бир йилда Мухтор “ярамайди” деган ҳужжат олди. “Инвалид” бўлиб уйига қайтди. Отаси айтган врачнинг ўзи “даволади”, кейин “операция” қилди. Сонининг бир тарафини олдин тиззасигача кесиб, гўштининг бир бўлагини олиб ташлади, кейин қайтадан тикди.
Ҳамма сирдан фақат ўзи, отаси ва врач воқиф бўлди. Бу ишлар битгунча Мухтор бир неча бор ўлиб тирилди. Йўқ, операциянинг ўзи унчалик қийнамади. Гўё у қилаётган ишларни бошқалар кўриб тургандай. Кўз олдидан Маматқул кетмасди. Қўли билан Мухторни тенгдошларига кўрсатиб, нуқул: “Мухтор қўрқоқ!”, деяётгандай. Бир йил давомида бирор оқшом тузукроқ ухлолмаган бўлса керак.
Бу орада Маматқулнинг сурати газетада чиқди. Қаҳрамонлик кўрсатибди, орден олибди. Газетани Мухтор ҳам кўрди… Кейин Ойсулувга совчилар борди. Ойсулув совчиларни ҳайдаб солди. Кейин Ойсулув далада Мухторнинг ёнига келди. Нима деса деди. Мухторни мулзам қилди. Кейин… мана… Маматқулдан қора хат келибди. Мухтор ўзидан ўтганини ўзи билади.
Касалхонада ётганидаёқ шунча яширишларига қарамай, ҳар хил миш-мишлар тарқаган экан. Албатта, бу гаплар Ойсулувнинг ҳам қулоғига бориб етган… Бундай ўзига келиб қараса, қишлоқнинг четига чиқиб қолибди. Бутун вужудида норозилик: ўзидан ҳам, ота-онасидан ҳам, Маматқул, Ойсулувдан ҳам, ҳамма-ҳаммасидан норози. Энди нима қилади? Энди қаёққа боради?
Маматқул йўқ. Ойсулув ўзига қолди. Хурсанд бўлаверсин. Нега хурсанд бўлмаяпти? Йўқ, Мухтор хурсанд бўлолмасди. Маматқулнинг қаршисида айбдор, унга хиёнат қилди. Бу айбни қандай ювса бўлади? Қон биланми? Шунча қочиб юриб, урушга энди жўнасинми? Қишлоқда қолиб нима қилади? Мухтор яна нима истайди? Нима? Бир қарорга келиши керак. Ноаниқлик, шубҳа, доимий қўрқув, ваҳима Мухторни еб қўйди.
Мухтор орқасига қайтди. Йўлда унга томон бир қиз келарди. – Ойсулув!
“Э, художон! Энди нима қиламан?!”