(ёки “Президент эркаси”нинг хотиралари…)
Исмат Хушев, Канада.
(ismatkhushev@yahoo.com)
Иккинчи китоб.
РЕКТОРЛАР ПОРАХЎРМИ?
Ўн иккинчи боб.
Мен Ислом Каримов иштирок этган йиғилишдарда кўп қатнашардим. Шундай учрашувлардан бири тўқсонинчи йилларнинг бошларида бўлади. Йиғилишга республикамиздаги жамики олий ўқув юртларининг ректорлари таклиф қилинади. Равшанки, айрим газета ва журналларнинг раҳбарлари ҳам анжуманда қатнашади. Мен билан бирга бу йиғилишда иштирок этган журналистлардан Жаббор Раззоқов ёдимда қолган.
Ислом ака тик турганча узоқ гапиради. У киши олий ўқув юртларига студентларни қабул қилиш масаласига алоҳида тўхталади.
-Қандай қилсак, олий ўқув юртларига халқимизнинг билимдон фарзандларини ҳалол йўллар билан ўқишга қабул қилиш мумкин? Қандай қилсак, бу соҳада таниш-билишчиликка чек қўйиш мумкин? Қандай қилсак, амалдор ёки пулдор одамларнинг арзандалари эмас, миллатимизнинг гули бўлган оддий меҳнаткашларнинг ўғил-қизлари ўз кучлари билан ўқишга кириши мумкин? – деган долзарб масалалар бўйича Ислом ака жон куйдириб гапирадилар. Ислом аканинг ўша гаплари ҳамон ёдимда турибди. Биласиз, у киши сидқидилдан гапиради, ёниб гапиради. – Порахўрлик бутун Ўзбекистонни, бутун миллатни хароб қилади! Порахўрлик миллатни маҳв этади, миллатни хор қилади! Агар талаба бугун олий ўқув юртига пора билан ўқишга кирса, беш-ўн йилдан сўнг мамлакат шарманда бўлади! Негаки, пора билан ўқишга кирган инсон бутун жамиятни, ҳаётни порахўрликдан иборат деб билади. Қандай қилсак, болаларимизни ҳалол йўллар билан ўқишга киритамиз? Улар замонавий илм-фан ютуқларини, хорижий тилларни мукаммал ўрганиши учун нима қилишимиз керак? – деб Ислом ака залга мурожаат қилди, – Мен сизлардан сўраяпман, хўш, нима қилишимиз керак?! – деб куйиниб бояги саволини такрорлайди.
Зал сув қўйгандек жим-жит эди. Биров миқ этмасди, ҳамма оғзига талқон солгандек сукут сақлаб ўтирарди. Ислом аканинг ўртаниб гапираётганини кўриб чидаб ўтира олмадим. “Б лўттивоз ректорлар нега жим ўтиришибди?!” – деб ўйладим-да, қўлимни кўтардим. Ислом ака рухсат бермаган бўлса ҳам, сапчиб ўрнимдан туриб кетдим.
-Ислом ака, мана, Сиз куйиб-ёняпсиз. Залга қараб қайта-қайта савол беряпсиз. Лекин саволингизнинг жавоби унчалик мураккаб эмас. Бу саволга жавоб бериш учун мана шу залда ўтирган ректорлардан тўртта-бештасини қамаш керак, вассалом! – дедим ҳаяжонланиб. Сўнг гапларимни сал юмшатмоқчи бўлдим. – Мен айнан мана шу ректорларни қамаш керак, демоқчи эмасман.
Умуман, ректорларни қамаш керак демоқчиман. Эҳтимол, қамалиши лозим бўлган ректорлар ҳозир бу залда йўқдир… Ислом ака, мен Қарши педагогика институтида комсомол комитетининг секретари бўлиб ишлаган пайтимда каминани ҳам Қабул комиссиясига аъзо этиб қўйган эдилар. Ўшанда ректорнинг қўлида махсус рўйхат бўларди. Ўша рўйхатга асосан Қабул комиссиясига аъзо бўлганларнинг иккитадан одами институтга ҳалиги йўл билан кирарди. Ўша рўйхатларни йўқотиш керак. Демак, ректорларни қамаш керак… – деб гапимни яна қамоқхонага бурдим.
Менинг гапларим сиртдан тўғридек кўринса-да, лекин Ислом ака ўртага қўяётган масалага принципиал жавоб бўла олмасди. Чунки Ислом ака салбий ҳолатни таг-томири билан йўқотиш учун системани – тизимни ўзгартириш лозим эканлиги тўғрисида, бу соҳани тубдан ислоҳ қилиш тўғрисида гапираётган эди. Бунда тўртта-бешта ректорни қамаш билан ҳеч нарсага эришиб бўлмасди. Бу тажрибасиз ва қизиққон Отабекнинг таклифини эслатарди. Эсингиздами, Юсуфбек ҳожининг хонадонида юртбузиқилардан қутулиш йўллари муҳокама қилинаётган пайтда Отабек ҳам: “Тўртта-бешта муттаҳамнинг бошини кесиш керак”, дейди.
Бунга жавобан Юсуфбек ҳожи кулимсираб: “Агар Отабекнинг гапига кирадиган бўлсак, бизга бу ерда бош қотириб ўтиришимизга ҳеч қандай ҳожат қолмасди. Чунки ҳамма муаммони битта жаллоднинг ўзи ҳал этиб қўя қоларди”, деб жавоб беради. Буюк бобомиз Абдулла Қодирий “Ўтган кунлар” романида ўткир ижтимоий масалаларни енгилтаклик билан ҳал қилиб бўлмаслигини гўзал тимсолларда кўрсатиб беради. Бунда мулоҳаза, босиқлик талаб этилади…
Қизиғи шундаки, мен кўнглимдаги гапларни айтиб тугатганимдан сўнг Ислом ака менга ўқрайиб қарадилар. У кишининг қарашларидан “Мен сендан сўраяпманми, тирмизак!” деган маънони англаш мумкин эди. Мен жойимга ўтирганимдан сўнг Ислом ака ҳеч нарсани эшитмагандек тағин ўз гапларини давом эттириб кетдилар. Ислом аканинг гапларини бўлиб, енгилтаклик билан ўрнимдан туриб кетганим учун изза бўлиб ўтирдим. Ён-веримда Тошкент халқ хўжалиги институти ректори Саидаҳрор Ғуломов, Қишлоқ хўжалиги институти ректори Эркин Шайхов ва бошқалар ўтиришганди. Улар менга нохуш қараб қўйишиб, ўзларини четроққа тортишди. Танаффус пайтларида ректорлар мени қўлтиқлаб юришарди, лекин бу сафар “падарингга лаънат!” дегандек, ҳаммаси тескари бурилиб кетишди…
Белоруссия раҳбари Станислав Шушкевич ва Ислом Каримов иштирок этган матбуот конференциясидан кейин ректорлар билан бўлган учрашувда ҳам қовун туширдим. Мулзам бўлиб ишхонага қайтдим. Энди кабинетга кириб ўтирган пайтимда “вертушка” – ҳукумат телефони жиринглаб қолди. Трубкани кўтарсам, яна Крайнов экан:
-Исмат ака, сал оғирроқ бўлиб юрар экансиз… Дипломат бўлар экансиз… – деди у киши.
Шу гап ҳеч эсимдан чиқмайди.
Ўша учрашувдан кейин Ислом ака олий ўқув юртларида қабул тизимини тубдан ислоҳ қилишга киришади. У пайтларда Муҳаммаджон Қорабоев Ўзбекистон ҳукуматида Бош вазирнинг ўринбосари эди, айнан олий ўқув юртлари масаласи билан шуғулланарди. Тез орада М.Қорабоев раҳбарлигидаги ҳукумат делегацияси Туркия сафарига жўнайди. Делегация таркибида элликдан ортиқ республика олий ўқув юртлари ректорлари, олий ва ўрта таълим вазири ва унинг ўринбосарлари, Президент девони ва Вазирлар Маҳкамасининг масъул ходимлари, ёзувчи ва журналистлар бор эди.
Ушбу нуфузли давлат делегацияси таркибида, не ажабки, мен ҳам бор эдим. Демак, Ислом ака навбатдаги қовун туширишимдан жиддий хафа бўлмаган экан. Балки, Туркиядаги таълим тизимини ўз кўзим билан кўриб келишим учун атайлаб имкон яратиб берганди. Бу олий мақом сафари йигирма уч кун давом этади. Ўшанда Содиқ Сафоев Президент девонида ишларди. Омон Матчон эса Мавлон аканинг қўлида – Президентнинг Давлат маслаҳатчиси идорасида мулозим эди. Улардан ташқари делегация таркибида Нурали Қобул, Акмал Саидов, Карим Баҳриев, оқсоқол ёзувчиларимиздан Мирмуҳсин ва Тулепберган Қаипбергановлар ҳам бор эдилар. Ректорлардан Ҳамид Каримов (ТошМи), Бахтиёр Зуннунов (архитектура институти), Эркин Шайхов (қишлоқ хўжалиги институти), Саидаҳрор Ғуломов (халқ хўжалиги институти), Жамолиддин Бўронов (чет тиллар институти), Неъматилло Иброҳимов (Шарқшунослик институти) лар ҳам биз билан бирга борганлари ҳануз ёдимда. Шу билан бирга республика вилоятларидаги барча педагогика институти ректорлари ҳам Туркияга боришган эди. Қизиқ, сафарга улар институт ректори бўлиб бориб, қайтишда эса университет ректори бўлиб қайтган эдилар. Студентлар шаҳарчасидаги қонли воқеалар боис вилоят қошидаги институтлар университетга айлантирилиб, пойтахтдаги студентлар ўздари яшайдиган вилоятга қайтарилгани ҳақидаги хабар ва ҳукумат қарорларини биз Туркия сафаридан қайтар пайти самолёт ичида тарқатилган янги ўзбекча нашрлар орқали билган эдик…
Ўшанда Сулаймон Демирель Туркиянинг Бош вазири эди. Буни эслаганимга сабаб шуки, бу зот бизни жуда катта тантаналар билан қабул қилган эди. Кейин билсам Ислом ака бизни Туркияга “ТЕСТ” тажрибасини ўрганиб келиш учун жўнатган экан. Ҳозир Ўзбекистондаги барча олий ўқув юртларида тест синовлари жорий этилган. Шуни биз дастлаб Туркиядан ўрганган эдик. Ҳар куни Туркиянинг машҳур олий даргоҳларига бориб тажриба ўрганардик, талаба ва домлалар билан суҳбатлашардик. Сўнг шаҳар айланамиз, катерларда денгизда сайр этамиз, кечқурунлари эса шоҳона ресторанларда бизга зиёфатлар бериларди. Сафаримизнинг маълум куни Сулаймон Демиралнинг муҳташам қароргоҳига бордик. Делегациямизнинг барча аъзосига у киши “Сулаймон Демираль” деб ёзилган тилло қўл соати совға қилади. Соатнинг ғилофи ҳам олтиндан эди. Кейин галстук ҳам берилган, галстукнинг туғноғичи ҳам тиллодан экан.
Сулаймон Демиралнинг қароргоҳига кираверишда қалқон тутиб, қўлларидаги найзаларни кўпайтирув аломати шаклида бир-бирига чатиштириб турадиган қадимий дунёдан қолган посбонлар турар эди. Инсон қадами ойга етган йигирманчи аср сўнгида Туркиянинг қип-қизил поёндозлар тўшалган мармар зинали ҳукумат қароргоҳида кўрган бу ажиб ҳолат жуда гўзал эди…
Узун залда зиёфат берилганди. Дастурхонга тилло қошиқ, тилло санчқи қўйилган эди. Ўшанда биринчи марта ҳукуматнинг олий мақом зиёфатида қатнашганман. Унда Сулаймон Демираль узоқ гапирганди. У кишининг гапларини ўзбеклар бемалол тушунарди. Лекин бошқа турклар гапирса, тушуниб бўлмасди. Сулаймон Демираль бўлса, ўзбекчага яқинроқ лаҳжада сўзларди. Кейин Муҳаммаджон Қорабоев ҳам маърўза қилади. Зиёфат қуюқ бўлади. Шу ерда қизиқ бир воқеа рўй беради.
Зиёфатга кирган пайтимизда Сулаймон Демираль ҳамма билан бирма-бир сўрашиб чиқди. Уларнинг одати бўйича юзни юзга қўйиб сўрашилар экан. Кетар пайтида ҳам шундай қилди. Сулаймон оға юзини юзимизга қўйиб хайрлашди. Эшикдан чиқаётган пайтимизда мулозимлар зар қоғозларга, зар боғичлар билан боғланган совғани қўлимизга топширди. Қоғознинг ичида нима борлигини билмайсиз. Кейин очиб кўрсак бояги соат чиқди. Биз зиёфат берилган жойдан ташқарига чиқсак, Мирмуҳсин ака айланиб юрган экан. У шамоллагани чиқиб, қароргоҳдаги қадимий саркардаларнинг, давлат раҳбарларининг ҳайкалларига маҳлиё бўлиб қолибди.
Билмадим, улар ҳали кўп ўтирса керак деб ўйлаганми, бамайлихотир саройни томоша қилаётган экан. Биз тезгина хайр-хушлашиб ташқарига чиқиб қолдик. Заллар ҳам, сарой ҳам музейга ўхшарди.
Мен Мирмуҳсин акага ҳазил қилдим:
-Мирмуҳсин ака, совғани олдингизми? – дедим.
– Йўқ, олмадим, – дедилар. Сўнг дарров бориб совғани олиб келдилар. Ёнимизда Содиқ Сафоев, Тўлипберган Қаипберганов ва уч-тўртта ректорлар ҳам туришган эди. Шу пайт Тулепберган оға:
-Шошма, Мирмуҳсинни бир ўйнатайлик, – деди кулимсираб. – Исмат, иним, сен унга: “Сулаймон оға ҳамма билан юзини юзимизга босиб хайрлашди. Лекин Мирмуҳсин деган ёзувчингиз мен билан хайрлашмасдан кетиб қолди, мен ундан хафа бўлдим”, деб айтди дегин. Сен айтсанг, ишонади…
Мирмуҳсин ака совғани олиб қайтиб келгач:
-Сулаймон Демираль билан юзингизни юзига босиб хайрлашдингизми? – деб сўрадим.
-Йўқ, хайрлашмадим, – деди Мирмуҳсин ака. – Совғани олиб қайтавердим.
-Э-э, у киши жуда хафа бўлди. Ўша оқсоқол ёзувчингиз мен билан хайрлашмасдан кетиб қолди, деди. Биз ҳам ҳайрон қолдик, Мирмуҳсин ака, – дедим сир бой бермасдан. Шунда Мирмуҳсин ака:
-Ростданми? – деб Тулипберган оғадан сўради.
-Шунақа бўлди, – деди Қаипберганов. – “Темур Малик”ни ёзган ёзувчи кўринмай қолди, мендан хафа бўлди, шекилли, деди.
-Ие, чатоқ бўлибди-ку! – деб Мирмуҳсин ака югуриб кетди. – Эшикни ёпиб қўйишмасдан хайрлашиб келай!
У найза ушлаб турган соқчиларни икки томонга суриб ташлаб, ичкарига бақирганча кириб кетди:
-Сулаймон оға! Ҳой, Сулаймон оға! – деб қичқириб боряпти. Сулаймон Демираль узун залнинг нариги бошида кетаётганди, уни мулозимлари тўхтатишади.
-Мени кечирасиз, тарихий ҳайкалларга маҳлиё бўлиб қолибман, оға! – деб Мирмуҳсин ака Сулаймон Демираль билан ўзбекчасига ўпишиб хайрлашади. Ўшанда мен Мирмуҳсин аканинг кўнгли боладек содда ва беғубор эканига гувоҳ бўлган эдим.
Сўнг мамнун бўлиб қайтиб келди. Бу воқеани Тулипберган оға қизиқ қилиб айтиб бериши мумкин. Бундан ташқари, сафар чоғида рўй берган яна бир воқеа эсимда қолган.
Биз қайси меҳмонхонада қўноқ бўлсак, ҳукумат делегацияси келди деб ҳар бир кишига алоҳида хона ҳозирлаб қўйишади. Холодильникда ҳар хил ичимликлар мўл бўлади, мева-чева, бир марта фойдаланишга мўлжалланган оёқ кийим, тиш ювадиган шўтка, шампунь, совунлар муҳайё қилиб қўйиларди. Чўмилгандан кейин кийиладиган оппоқ, момиқ халат ҳам бериларди. Уни кийсангиз, жонингиз ҳузур қилади.
Меҳмонхонадан икки қаватли автобусга ўтириб жўнаб кетаётган пайтимизда яна ҳазил қилгим келди. Микрафон доим менинг қўлимда бўларди. Йўл-йўлакай шеър ўқиб борардим. Бошқаларнинг, айниқса, Омон Матчоннинг жаҳли чиқардики: “Нима учун фақат Абдулла Ориповнинг шеърларини ўқийсиз?! Нима, Ўзбекистонда ундан бошқа шоир йўқми?!” деб луқма ташлашарди. Мен бўлсам, ўз билганимдан қолмасдим. Чунки аксарият ректорларга Абдулла аканинг шеърлари маъқул бўларди. Бора-бора ҳамма менга ўрганиб қолди, биз апоқ-чапоқ бўлиб кетдик. “Каттанинг айғоқчиси” деб ҳамма менга хушомад қилар, мендан чўчирди. Ҳатто Президент девонида ишлайдиган одамлар ҳам мендан ҳайиқишарди. Ниҳоятда эркин ва эркатой эдим.
Шундай қилиб, ҳамма автобусга чиқиб ўтиргач, микрафонни қўлимга олиб:
-Ўртоқлар, олти соат йўл юриб кейинги шаҳарга борамиз, – дедим жиддий товушда. – Лекин меҳмонхонадаги ҳамма нарсаларни йиғиштириб олишимиз керак экан. Анави халатлар қолиб кетмасин. Ўша халатлар ҳам бир марта фойдаланишга мўлжалланган. Туркияликлар атайлаб бизга совға қилишган экан ўша халатларни. Агар биз совғани ташлаб кетсак, мезбонлар биздан хафа бўлади, “ўзбекистонликлар бизни назар-писанд қилишмади”, деб ўйлашади. Шунинг учун кимки халатни олмаган бўлса, марҳамат, тезда халатларни олиб чиқсин. Биз кутиб турамиз. Сочиқлар ҳам эсдан чиқмасин! Эсдаликларни олиб кетмасак уят бўлади, ўртоқлар!
Ҳазиллашиб қўйиб, микрафонга қараб шеър ўқиб ўтиравердим. Бир пайт қарасам, одамлар жомадонларини кўтариб келишяпти-ю, қопқоғидан оқ халатлар кўриниб турибди. Мен кулиб юбордим. Содиқ ака кўпни кўрган одам сифатида: “Эй, ўртоқлар, халатлар олиб кетилмайди. Ҳар қандай беш юлдузли меҳмонхонада шунақа халатлар бор. Агар биз олиб кетсак, ноқулай бўлади. Исматжон ҳазиллашган эди”, деб огоҳлантирди. Кўпчилик: “Шунақа ҳам ҳазил бўладими! Нима, биз ёш боламизми!” деб тўнғиллаганча автобусдан қайтиб тушиб кетди. Айрим кишилар эса ҳеч нарса бўлмагандек индамай ўтираверди.
Мирмуҳсин ака ҳам қизариб-бўзариб ўтираверди. Тўлипберган оға эса асло сир бой бермасди…
Тошкентга келганимиздан сўнг маълум бўлдики, Мирмуҳсин ака халатни олган экан. Тўлипберган оға эса ҳатто сочиқни ҳам халатга қўшиб олган экан – ўзлари кулиб-кулиб: “Опкелганим яхши бўлган экан, мазза қилиб ишлатяпмиз” дейишди. Орадан анча вақт ўтгандан кейин ҳам айрим ректорлар гоҳ-гоҳида менга телефон қилишиб: “Ҳў-ў, Исматжон, жуда ўрнини топиб ҳазил қилган экансиз! Бўлмаса, қордай оппоқ, момиққина халат қаёқда эди! Ўшандан бери ҳузур қилиб, сизни дуо қилиб кийиб юрибмиз!” деб қолишади.
“Ректорлардан тўрт-бештасини қамаш керак!” деб ноўрин қовун туширганим учрашувдан бошланган олий ўқув юртларининг ислоҳи борасидаги савобли иш мана шунақа ажиб ҳангомалар билан давом этган эди…
(Давоми бор)